بحث:شریعت در کلام اسلامی

مقدمه

• اصطلاحی است که بیش‌تر به معنای دین به کار می‌رود و عبارت است از همان راهی که خداوند به واسطه پیامبران بر بندگان خویش گشوده است و اعتقادات و احکام و اخلاقیات دینی را در بر می‌گیرد. بدین روی می‌توان- مثلًا- به جای "دین موسی"، گفت "شریعت موسی" یا "شریعت یهود". این معنا از شریعت، معنای عام آن است؛ اما عرفا و فقها این اصطلاح را به معنایی خاص نیز به کار برده‌اند که عبارت است از احکام عملی و فقهی و ظاهری؛ چنان که کتاب علامه حلی در احکام فقهی‌ "شرائع الاسلام" نام دارد و از این رو است که علم به احکام فرعی را "علم شرایع" نام کرده‌اند. عرفا از شریعت، کنار طریقت و حقیقت یاد می‌کنند و مراد آنان احکام ظاهری و عملی اسلام است. اهل عرفان، پای‌بندی به شریعت را شرط راه یافتن به طریقت و حقیقت دانسته‌اند؛ چنان‌که ابوالقاسم قشیری گوید: "شریعت، امر به التزام عبودیت است و حقیقت، مشاهده ربوبیت، و هر شریعتی که مؤید به حقیقت نباشد، غیر مقبول است و هر حقیقتی که مقید به شریعت نباشد، غیر محصول است".
• شریعت اسلامی- به معنای عام آن- ویژگی‌هایی دارد که عبارت‌اند از: جامعیت، هماهنگی با خِرَد و فطرت و دوری از سخت‌گیری، نفی ضرر و زیان، اصلاح‌طلبی، مبارزه با فساد و تأکید بر حقوق و آزادی‌های فردی و اجتماعی.

نسخ شرایع

• هر شریعتی، شریعت پیش از خود را نسخ می‌کند و شریعت اسلام- که واپسین شریعت است- همه شرایع پیشین را نسخ کرده است؛ اما مراد از نسخ آن نیست که همه تعالیم پیامبران پیشین از حقانیت و اعتبار می‌افتند. تعالیم پیامبران a بر دو بخش‌اند: یکی تعالیمی که ماهیت اخباری دارند؛ همانند توحید، نبوت و معاد. نسخ به این تعالیم راه ندارد. دیگر، تعالیمی که دارای ماهیت انشائی‌اند و صدق و کذب‌پذیر نیستند. این تعالیم دستخوش نسخ می‌شوند. بدین سان، در نظر مسلمانان، نبوت پیامبران پیشین نسخ نشده است؛ بلکه احکام فرعی شریعت آنان با ظهور شریعت محمدی a به نسخ دچار گشته‌اند.
• بزرگان و علمای اسلام معتقدند که پاره‌ای احکام شریعت خاتم نیز با احکام جدیدی نسخ شده و کنار رفته‌اند؛ همانند قبله که مسلمانان نخست مؤظف بودند رو به بیت المقدس نماز بگزارند؛ اما پس از مدتی این حکم نسخ شد و وظیفه یافتند روی به سوی کعبه کنند و نیز همانند وجوب صدقه برای نجوا با پیامبر a و خانه‌نشین کردن زنان اگر خویش را به فحشا بیالایند.

شریعت در فرهنگ اصطلاحات علم کلام

• شریعت، در فرهنگ دینی به معنای مجموعه‌ای از دستورالعمل‌هاست که قانون اساسی زندگی معتقدان به یک دین به حساب می‌‌آید. داستان شریعت، هم نزد فقها مورد بحث است و هم عرفا که اختلاف و اشتراک آنها بررسی خواهد شد.
• شریعت، یعنی آنچه را خدا از دین برای انسان مقرر کرده و او را با اختیار در برگزیدن و هدف قرار دادن آن امر کرده است. آیه ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ فَاتَّبِعْهَا بر آن دلالت دارد. ابن‌عباس گفته است: "شرعه" راه و پیروی کردن از قرآن و "منهاج" راه و پیروی کردن از سنت است.
• عرفا و فقها متفق القول‌اند که شریعت، مقررات و احکام اسلامی مبتنی بر سلسله‌ای از حقایق و مصالح است. فقها معمولاً این مصالح را به اموری تفسیر می‌‌کنند که انسان را به سعادت، یعنی حد اعلای استفاده از مواهب مادی و معنوی می‌‌رساند؛ ولی عرفا معتقدند که همه راه‌ها به خدا منتهی می‌‌شود و همه مصالح و حقایق از نوع شرایط و امکانات و وسایل و موجباتی است که انسان را به سوی خدا سوق می‌دهد.
• فقها همین قدر می‌‌گویند: در زیر پرده شریعت (احکام و مقررات) یک سلسله مصالح نهفته است، و آن مصالح به منزله علل و روح شریعت به شمار می‌‌روند. تنها وسیله رسیدن به آن مصالح، عمل به شریعت است؛ اما عرفا معتقدند که مصالح و حقایقی که در تشریع احکام نهفته است، از نوع منازل و مراحلی است که انسان را به مقام قرب الهی و وصول به حقیقت سوق می‌دهد.
• عرفا معتقدند که باطن شریعت راه است و آن را "طریقت" می‌‌خوانند، و پایان این راه "حقیقت" است، یعنی همان توحید است که پس از فنای عارف از خود و انانیت، به دست می‌‌آید. این است که عارف به سه چیز معتقد است: "شریعت"، "طریقت" و "حقیقت". عارف معتقد است که شریعت وسیله یا پوسته‌ای است برای طریقت، و طریقت پوسته یا وسیله‌ای برای حقیقت. فقها معتقدند که مقررات اسلامی در سه بخش خلاصه می‌‌شود:

1. بخش اصول عقاید که علم کلام عهده‌دار تبیین آن است. در مسائل مربوط به اصول عقاید، لازم است که انسان از راه عقل، به این اصول، ایمان و اعتقاد تزلزل‌ناپذیر داشته باشد.
2. بخش اخلاق. در این بخش دستورهایی بیان شده است که وظیفه انسان را از نظر کسب فضایل و زدودن رذایل اخلاقی بیان می‌‌کند و علم اخلاق عهده‌دار بیان آن است.
3. بخش احکام است که به اعمال و رفتار خارجی انسان مربوط است و علم فقه عهده‌دار ترسیم و تبیین آن است.

• این سه بخش از یکدیگر مجزا هستند. بخش عقاید به عقل و فکر مربوط است. بخش اخلاق به نفس و ملکات و عادات نفسانی و بخش احکام به اعضا و جوارح مربوط می‌‌گردد.
• ولی عرفا در بخش عقاید، صرف اعتقاد ذهنی و عقلی را کافی نمی‌دانند. آنان مدعی هستند که باید به آنچه شایستگی ایمان و اعتقاد را دارد، رسید و به آن راه یافت و باید کاری کرد که پرده‌ها از میان انسان و آن حقایق برداشته شود.
• عرفا در بخش دوم (اخلاق) نیز اعتقادی ویژه دارند، مبنی بر اینکه اخلاق ساکن است و محدود؛ لذا کافی نیست. آنان به جای اخلاق عملی و فلسفی، سیر و سلوک عرفانی را که ترکیب خاص دارد، پیشنهاد می‌‌کنند.
• در بخش سوم ایراد و اعتراضی ندارند، فقط در مواردی خاص سخنانی دارند که احیاناً ممکن است ضد مقررات فقهی تلقی شود.
• عرفا از این سه بخش، به شریعت و طریقت و حقیقت تعبیر می‌‌کنند و معتقدند: همان‌گونه که مجموع انسان، یعنی بدن و نفس و عقل از یکدیگر مجزا نیستند، بلکه در عین اختلاف، با یکدیگر متحدند و نسبت آنها با یکدیگر، نسبت ظاهر و باطن است؛ شریعت و طریقت و حقیقت نیز چنین هستند، یعنی یکی ظاهر است و دیگری باطن و سومی باطن باطن.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: