حدیث امان چیست و چه محتوایی دارد؟ (پرسش)

حدیث امان چیست و چه محتوایی دارد؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ امامت
مدخل اصلی	امامت
تعداد پاسخ	۱ پاسخ

حدیث امان چیست و چه محتوایی دارد؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث امامت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی امامت مراجعه شود.

پاسخ نخست

علی ربانی گلپایگانی

حجت الاسلام و المسلمین علی ربانی گلپایگانی در کتاب «امامت اهل بیت» در این‌باره گفته‌ است:

«حدیث امان، از تعدادی از صحابه پیامبر اکرم (ص) روایت شده است. قاضی نورالله شوشتری، هشت نفر از صحابه را نام برده که این حدیث را نقل کرده‌اند:

1. امیرالمؤمنین (ع): «النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ فَإِذَا ذَهَبَتِ‏ النُّجُومُ‏ ذَهَبَ‏ أَهْلُ‏ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ بَيْتِي أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ فَإِذَا ذَهَبَ أَهْلُ بَيْتِي ذَهَبَ أَهْلُ الْأَرْضِ»: ستارگان، امان برای اهل آسمانند، هنگامی که ستارگان از بین بروند، اهل آسمان نیز از بین خواهند رفت، و اهل‌بیت من، امان برای اهل زمین‌اند، هنگامی که اهل‌بیت من از دنیا بروند، اهل زمین از دنیا خواهند رفت.
2. ابن عباس: «النّجوم امان لاهل الارض من الغرق و اهل بيتى امان‏ لأمّتى‏ من‏ الإختلاف‏ فاذا خالفتها قبيلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابليس»: ستارگان مایه امنیت اهل زمین از غرق شدن می‌باشند، و اهل‌بیت من امان برای امتم از اختلاف (در دین) هستند، پس اگر قبیله‌ای از عرب (و غیر عرب) با آنان مخالفت کند، دچار اختلاف (در دین) شده و حزب ابلیس خواهند بود.
3. سلمه بن أکوع: «النُّجُومُ‏ أَمَانٌ‏ لِأَهْلِ‏ السَّمَاءِ وَ أَهْلُ‏ بَيْتِي‏ أَمَانٌ‏ لِأُمَّتِي‏»: ستارگان، امان برای اهل آسمانند، و اهل بیت من، امان برای امت من می‌باشند. این روایت از ۱۷ طریق از سلمه بن اکوع روایت شده که بیشترین نقل و مشهورترین آن است.
4. جابر بن عبدالله: «النجوم أمان لأهل السماء، فإذا ذهبت أتاها ما یوعدون و أنا أمان لأصحابی ما کنت، فإذا ذهبت أتاهم ما یوعدون و أهل بیتی أمان لأمتی، فإذا ذهب أهل بیتی أتاهم ما یوعدون»: ستارگان، امان برای اهل آسمان‌اند، پس هنگامی که ستارگان از بین بروند، آنچه برای اهل آسمان وعده داده شده، واقع خواهد شد، و من تا وقتی در دنیا هستم، امان برای اصحابم می‌باشم، پس هنگامی که از دنیا بروم، آنچه به اصحابم وعده داده شده، واقع خواهد شد، و اهل بیت من، امان برای امتم هستند، پس هنگامی که اهل بیتم از دنیا بروند، آنچه به امتم وعده داده شده، واقع خواهد شد. این روایت از سه طریق از جابر نقل شده است.
5. منکدر بن عبدالله قرشی: «النجوم أمان لأهل السماء، فإن طمست النجوم أتی السماء ما یوعدون، و أنا أمان لأصحابی، فإذا قبضت أتی أصحابی ما یوعدون، و أهل بیتی أمان لأمتی، فإذا ذهب أهل بیتی، أتی أمتی ما یوعدون»: ستارگان، امان برای اهل آسمانند، پس هنگامی که ستارگان، تاریک شوند، آنچه به اهل آسمان وعده داده شده، واقع خواهد شد، و من، امان برای اصحابم هستم، پس هنگامی که از دنیا بروم، آنچه به اصحابم وعده شده، واقع خواهد شد، و اهل بیت من، امان برای امتم هستند، پس هنگامی که اهل بیتم، امان برای امتم می‌باشند، پس هنگامی که اهل بیتم از دنیا بروند، آنچه برای امت وعده داده شده، واقع خواهد شد.
6. انس بن مالک: «النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ، وَ أَهْلُ بَيْتِي أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ، فإذا ذهب أهل بیتی جاء أهل الأرض من الآیات ما کانوا یوعدون»: ستارگان، امان برای اهل آسمانند، و اهل بیت من، امان برای اهل زمین‌اند، پس هنگامی که اهل بیت من از دنیا بروند، نشانه‌هایی که به اهل زمین وعده داده شده است، واقع خواهد شد.
7. ابوسعید خدری: «أَهْلُ‏ بَيْتِي‏ أَمَانٌ‏ لِأَهْلِ‏ الْأَرْضِ‏ كَمَا أَنَ‏ النُّجُومَ‏ أَمَانٌ‏ لِأَهْلِ‏ السَّمَاءِ»: همان گونه که ستارگان امان برای اهل آسمانند، اهل بیت من، امان برای اهل زمین‌اند.
8. ابو موسی اشعری: «النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ، وَ أَهْلُ بَيْتِي أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ، فَإِذَا ذَهَبَتِ النُّجُومُ ذَهَبَ أَهْلُ السَّمَاءِ، وَ إِذَا ذَهَبَ‏ أَهْلُ‏ بَيْتِي‏ ذَهَبَ‏ أَهْلُ‏ الْأَرْضِ‏»: ستارگان، امان برای اهل برای اهل آسمانند، و اهل بین من، امان برای اهل زمین می‌باشند، پس هنگامی که ستارگان از بین بروند، اهل آسمان از دنیا خواهند رفت، و هنگامی که اهل بیت من از دنیا بروند، اهل زمین، از دنیا خواهند رفت.

همان گونه که ملاحظه شد، تمام این روایات، الفاظ مشترک و مترادفی دارند؛ و جمله «النُّجُومُ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ، وَ أَهْلُ بَيْتِي أَمَانٌ لِأَهْلِ الْأَرْضِ» در اکثر قریب به اتفاق آنها آمده است که با کوتاه‌ترین نقل حدیث که از سلمه بن أکوع و ابوسعید خدری نقل شده، کاملاً هماهنگ است(...) به احتمال قوی، مقصود از اهل سماء فرشتگان‌اند، چنان که در روایات آمده است که خداوند، آسمان را محل فرشتگان قرار داده است. امیرالمؤمنین (ع) در نهج البلاغه آن گاه که خلقت عالم را توضیح می‌دهد، می‌فرماید: «ثُمَّ فَتَقَ مَا بَيْنَ السَّمَوَاتِ الْعُلَا فَمَلَأَهُنَّ أَطْوَاراً مِنْ مَلَائِكَتِهِ مِنْهُمْ سُجُودٌ لَا يَرْكَعُونَ‏ وَ رُكُوعٌ‏ لَا يَنْتَصِبُونَ وَ صَافُّونَ‏ لَا يَتَزَايَلُونَ‏»؛ سپس خداوند آسمان را گشود و آنها را از گونه‌های مختلف ملائکه پر فرمود. بعضی از آنها همواره در رکوعند، برخی همواره در قیام و برخی در سجده‌اند”. آن حضرت همچنین در خطبه ۱۸۲ و جاهای دیگر نیز به این مسأله پرداخته است. مراد از نجوم در این روایات، “ستارگان آسمان دنیا” است، اما ملائکه مربوط به آسمان‌های بالاتر هستند. این ستاره‌ها برای اهل آسمان بالاتر، نشانه و علامت هستند. ملائکه با دیدن آنها می‌فهمند که هنوز نفخ صور انجام نشده است: ﴿وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُمْ قِيَامٌ يَنْظُرُونَ﴾.

مراد از اهل زمین، “انس و جن”‌اند که دارای ادراک عقلانی‌اند. اساساً کلمه “اهل” در زبان عربی بر حیوانات و سایر موجودات غیر از انسان اطلاق نمی‌شود. معنای حدیث آن است که تا وقتی اهل بیت در زمین هستند، حیات در آنجا برقرار است و وقتی اهل بیت نباشند، زندگی هم تمام می‌شود.

در بیشتر نقل‌های این روایات، امان بودنِ نجوم به “اهل آسمان” نسبت داده شده است، لکن در یک روایت، امان بودن برای اهل زمین از غرق شدن آمده است. میان این دو مطلب، منافاتی وجود ندارد؛ زیرا ستارگان تا هنگامی که وجود دارند، هم نشانه‌اند برای بقاء و حیات اهل آسمان، و هم نشان از حیات اهل زمین دارند. اگر اهل آسمان نباشند، اهل زمین نیز نخواهند بود.

در دسته‌ای از این روایات، اهل بیت پیامبر (ص)، امانِ اهل زمین دانسته شده‌اند و در بعضی، امان برای امّت معرفی شده‌اند. این دو دسته روایات نیز با هم منافاتی ندارند و از باب “ذکر عام و خاص” است. وجه ذکر خاص هم این است که “امّت اسلامی” در میان سایر امت‌ها دارای شرافت و منزلت ویژه است: ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾. البته منظور، عموم استغراقی نیست، به این معنا که تک تک آنها مورد نظر باشد، بلکه عموم مجموعی مراد است. بنابراین وجه امان بودن اهل بیت، هر چه باشد، هم برای تمام زمین است و هم برای امّت اسلامی.

در بیشتر نقل‌های روایت، وجه امنیت بخشی اهل‌بیت (ع) برای اهل زمین بیان نشده است، اما در روایت حاکم نیشابوری آمده است: «اهل‏ بيتى‏ امان‏ لامتى‏ مِنَ‏ الِاخْتِلَاف‏» و در یک روایت شیعی آمده است: «أمان من الضلالة» این دو روایت می‌رساند که اهل بیت، امان امت از اختلافات و گمراهی‌ها می‌باشند.

درباره این که اگر اهل‌بیت پیامبر (ص) در زمین نباشند چه اتفاقی می‌افتد، در این روایات تعبیرهای زیر آمده است:

1. «فَإِذَا ذَهَبَ‏ أَهْلُ‏ بَيْتِي‏ ذَهَبَ‏ أَهْلُ‏ الْأَرْضِ‏»؛
2. «جَاءَ اهل‏ الارض‏ مِنَ‏ الْآيَاتِ‏ مَا كَانُوا يُوعَدُونَ‏»؛
3. «أتاهم ما یوعدون».

عبارت‌های فوق یک مطلب را می‌رسانند و آن این که اگر اهل‌بیت در زمین نباشند، حوادثی که مربوط به وقوع قیامت است، از قبیل خاموش شدن خورشید، به حرکت در آمدن کوه‌ها، برافروخته شدن دریاها و... رخ خواهد داد و طومار زمین و اهل آن در هم پیچیده می‌شود».