حسن بن جهم شیبانی در تراجم و رجال
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حسن بن جهم شیبانی است. حسن بن جهم شیبانی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسن بن جهم شیبانی در معارف و سیره رضوی - حسن بن جهم شیبانی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
الحسن بن الجهم[۱] در سند چند روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از عیون أخبار الرضا(ع) و الکافی واقع گردیده است؛ نمونه:
«عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ مِهْزَمٍ عَنْ رَجُلٍ سَمِعَ أَبَا الْحَسَنِ(ع) يَقُولُ: إِذَا خِفْتَ أَمْراً فَاقْرَأْ مِائَةَ آيَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ مِنْ حَيْثُ شِئْتَ ثُمَّ قُلِ- اللَّهُمَّ اكْشِفْ عَنِّي الْبَلَاءَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ]»[۲].[۳]
شرح حال راوی
نام کامل راوی ابو محمد الحسن بن الجهم بن بکیر بن أعین الشیبانی الزراری[۴] از راویان کوفی است[۵].
حسن بن الجهم از راویانی است که نامش در کتب رجالی قدما، مانند «رسالة أبی غالب الزراری»، رجال البرقی، رجال النجاشی، رجال الطوسی و الفهرست شیخ طوسی عنوان شده است. ایشان دارای یک اثر علمی معروف و مشهور[۶] بوده که نجاشی از آن با عنوان له کتاب [۷] و شیخ طوسی با عنوان له مسائل [۸] یاد کرده است.
وی در اسناد روایات با عنوان الحسن بن جهم بن بکیر [۹]، الحسن الجهم [۱۰] و ابن الجهم [۱۱] روایت کرده است.[۱۲]
طبقه راوی
تاریخ ولادت و وفات حسن بن جهم مشخص نیست؛ لکن نجاشی ایشان را از راویان امام کاظم و امام رضا(ع) به شمار آورده[۱۳] و برقی او را از اصحاب امام کاظم(ع)[۱۴] و شیخ طوسی از اصحاب امام کاظم و امام رضا(ع) دانسته است[۱۵].
در اسناد روایات، از امام کاظم و امام رضا(ع) روایت کرده است؛ با این تفاوت که روایتش از امام رضا(ع) بیشتر است؛ نمونه‌ها:
- «عَنْهُ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: كُنَّا عِنْدَ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا(ع)فَذَكَرْنَا أَبَاهُ(ع) فَقَالَ كَانَ عَقْلُهُ لَا يُوَازِنُ بِهِ الْعُقُولُ وَ رُبَّمَا شَاوَرَ الْأَسْوَدَ مِنْ سُودَانِهِ فَقِيلَ لَهُ تُشَاوِرُ مِثْلَ هَذَا قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى رُبَّمَا فَتَحَ لِسَانَهُ قَالَ فَكَانُوا رُبَّمَا أَشَارُوا عَلَيْهِ بِالشَّيْءِ فَيَعْمَلُ بِهِ مِنَ الضَّيْعَةِ وَ الْبُسْتَانِ»[۱۶].
- «عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ(ع) قَالَ: إِذَا كَانَ جَاءَكَ الْحَدِيثَانِ الْمُخْتَلِفَانِ فَقِسْهُمَا عَلَى كِتَابِ اللَّهِ وَ عَلَى أَحَادِيثِنَا فَإِنْ أَشْبَهَهُمَا فَهُوَ حَقٌّ وَ إِنْ لَمْ يُشْبِهْهُمَا فَهُوَ بَاطِلٌ»[۱۷].
آیة الله بروجردی، حسن بن جهم بن بکیر را از طبقه ششم شمرده است[۱۸].
یادآوری: در بعضی اسناد، حسن بن الجهم از برخی راویان که در زمان امام صادق(ع) وفات کرده‌اند حدیث گزارش کرده است؛ مانند بکیر بن أعین (جد راوی) و فضیل بن یسار [۱۹]؛ و مفهوم آن، ادراک زمان امام صادق(ع) از سوی حسن بن الجهم است، در حالی که وی از اصحاب آن حضرت شمرده نشده است، پس احتمال افتادگی یا تصحیف در سند و نام راوی وجود دارد[۲۰].[۲۱]
استادان و شاگردان راوی
در اسناد و طُرُق، حسن بن جهم از کسانی مانند ابو الیقظان، منصور بن یونس، ابراهیم بن مهزم، ذریح، حنان، ابو الصامت، جهم بن بکیر (پدر راوی)، ابن مسکان، عبدالله بن بکیر، ثعلبة، الحسن بن موسی، حماد بن عثمان و عبدالله بن سنان [۲۲] روایت کرده است که از مشایخ حدیثی وی شمرده می‌شوند و اشخاصی مانند حسن بن علی بن فضال، علی بن اسباط، محمد بن عبدالحمید، محمد بن علی، محمد بن اسماعیل، سعد بن سعد، عمرو بن سعید، ابو علی احمد بن علی الأنصاری، ابراهیم بن هاشم، ابو الخیر صالح بن ابی حماد، محمد بن القاسم بن فضیل بن یسار، البرقی (محمد بن خالد [۲۳] از ایشان روایت کرده‌اند که از شاگردانش هستند.[۲۴]
مذهب راوی
بی تردید، حسن بن جهم از فقهاء و محدثان ولایی و از راویان امامی بوده است. یاد کرد نام وی در رجال النجاشی که به راویان امامی اختصاص دارد، نیز مضامین روایاتش گواه روشنی بر این مدعا است؛
نمونه‌ها:
- «أَحْمَدُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: كُنْتُ مَعَ أَبِي الْحَسَنِ(ع)جَالِساً فَدَعَا بِابْنِهِ وَ هُوَ صَغِيرٌ فَأَجْلَسَهُ فِي حَجْرِي فَقَالَ لِي جَرِّدْهُ وَ انْزِعْ قَمِيصَهُ فَنَزَعْتُهُ فَقَالَ لِيَ انْظُرْ بَيْنَ كَتِفَيْهِ فَنَظَرْتُ فَإِذَا فِي أَحَدِ كَتِفَيْهِ شَبِيهٌ بِالْخَاتَمِ دَاخِلٌ فِي اللَّحْمِ ثُمَّ قَالَ أَ تَرَى هَذَا كَانَ مِثْلُهُ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ مِنْ أَبِي(ع)»[۲۵].
- «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ(ع)لَا تَنْسَنِي مِنَ الدُّعَاءِ قَالَ أَ وَ تَعْلَمُ أَنِّي أَنْسَاكَ قَالَ فَتَفَكَّرْتُ فِي نَفْسِي وَ قُلْتُ هُوَ يَدْعُو لِشِيعَتِهِ وَ أَنَا مِنْ شِيعَتِهِ قُلْتُ لَا لَا تَنْسَانِي قَالَ وَ كَيْفَ عَلِمْتَ ذَلِكَ قُلْتُ إِنِّي مِنْ شِيعَتِكَ وَ إِنَّكَ لَتَدْعُو لَهُمْ فَقَالَ هَلْ عَلِمْتَ بِشَيْءٍ غَيْرِ هَذَا قَالَ قُلْتُ لَا قَالَ إِذَا أَرَدْتَ أَنْ تَعْلَمَ مَا لَكَ عِنْدِي فَانْظُرْ إِلَى مَا لِي عِنْدَكَ»[۲۶].[۲۷]
جایگاه حدیثی راوی
نجاشی و شیخ طوسی به وثاقت حسن بن الجهم تصریح کردند[۲۸]، از این رو علامه حلی او را در بخش یکم از رجال خود نام برده است[۲۹] و ابن داوود وی را ثقه و صحیح الحدیث دانسته است[۳۰].
ابو غالب زراری وی را از خواص اصحاب امام رضا(ع) دانسته نوشته است: "كان جدنا الأدني الحسن بن الجهم من خواص سيدنا أبي الحسن الرضا(ع)"[۳۱].
امام رضا(ع) نیز درباره‌اش فرموده است: «يَا أَبَا مُحَمَّدٍ مَا أَرَى أَحَداً مِنْ أَصْحَابِنَا يَقُولُ بِقَوْلِكَ وَ لَا يَذْهَبُ مَذْهَبَكَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَمَّا ذَلِكَ شَيْءٌ مِنَ اللَّهِ قَالَ أَجَلْ إِنَّ اللَّهَ يُوَفِّقُ مَنْ يَشَاءُ وَ يُؤْمِنُ عَلَيْهِ فَقُلْ ذَلِكَ بِتَوْفِيقِ اللَّهِ وَ احْمَدْهُ عَلَيْهِ»[۳۲].
در پایان به یک سفارش امام رضا(ع) به حسن بن جهم اشاره می‌شود: «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْخَيْرِ صَالِحُ بْنُ أَبِي حَمَّادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ الرِّضَا(ع)وَ عِنْدَهُ زَيْدُ بْنُ مُوسَى أَخُوهُ وَ هُوَ يَقُولُ يَا زَيْدُ اتَّقِ اللَّهَ فَإِنَّهُ بَلَغْنَا مَا بَلَغْنَا بِالتَّقْوَى فَمَنْ لَمْ يَتَّقِ اللَّهَ وَ لَمْ يُرَاقِبْهُ فَلَيْسَ مِنَّا وَ لَسْنَا مِنْهُ يَا زَيْدُ إِيَّاكَ أَنْ تُهِينَ مَنْ بِهِ تَصُولُ مِنْ شِيعَتِنَا فَيَذْهَبَ نُورُكَ يَا زَيْدُ إِنَّ شِيعَتَنَا إِنَّمَا أَبْغَضَهُمُ النَّاسُ وَ عَادُوهُمْ وَ اسْتَحَلُّوا دِمَاءَهُمْ وَ أَمْوَالَهُمْ لِمَحَبَّتِهِمْ لَنَا وَ اعْتِقَادِهِمْ لِوَلَايَتِنَا فَإِنْ أَنْتَ أَسَأْتَ إِلَيْهِمْ ظَلَمْتَ نَفْسَكَ وَ أَبْطَلْتَ حَقَّكَ قَالَ الْحَسَنُ بْنُ الْجَهْمِ ثُمَّ الْتَفَتَ(ع)إِلَيَّ فَقَالَ لِي يَا ابْنَ الْجَهْمِ مَنْ خَالَفَ دِينَ اللَّهِ فَابْرَأْ مِنْهُ كَائِناً مَنْ كَانَ مِنْ أَيِّ قَبِيلَةٍ كَانَ وَ مَنْ عَادَى اللَّهَ فَلَا تُوَالِهِ كَائِناً مَنْ كَانَ مِنْ أَيِّ قَبِيلَةٍ كَانَ فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ وَ مَنِ الَّذِي يُعَادِي اللَّهَ تَعَالَى قَالَ مَنْ يَعْصِيهِ»[۳۳].[۳۴]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: رسالة أبی غالب الزراری، ص۲۰۴، ش۱۲؛ رجال البرقی، ص۴۹؛ رجال النجاشی، ص۵۰، ش۱۰۹؛ رجال الطوسی، ص۳۳۴، (ش ۴۹۷۹)، ۳۵۴، (ش ۵۲۴۸) و ۳۵۵، (ش ۵۲۶۸)؛ الفهرست (طوسی)، ص۱۲۳، ش۱۶۳؛ معالم العلماء، ص۳۳، ش۱۸۳؛ الرجال (ابن داود)، ص۱۰۴، ش۳۹۷؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۴۳، ش٣٠؛ منهج المقال، ج۴، ص۲۳، ش۱۳۵۷؛ نقد الرجال، ج۲، ص۱۲، ش۱۲۴۶؛ زبدة الأقوال، ص۱۰۹، ش۵۱۲؛ مجمع الرجال، ج۲، ص۱۰۰؛ جامع الرواه، ج۱، ص۱۹۱، ش۱۵۶۹؛ الرجال (حر عاملی)، ص۸۷، ش۳۵۲؛ الوجیزة فی الرجال، ص۵۴، ش۴۷۳؛ فائق المقال، ص۹۹، ش۲۴۹؛ الفوائد الرجالیه (سید بحر العلوم)، ج۱، ص۲۵۳؛ منتهی المقال، ج۲، ص۳۶۵، ش۷۱۰؛ عدة الرجال، ج۲، ص۱۱۵؛ تکملة الرجال، ج۱، ص۳۷۸ و ۴۱۹؛ شعب المقال، ص۶۴، ش۱۷۲؛ بهجة الآمال، ج۳، ص۸۴؛ تنقیح المقال، ج۱۹، ص۴۰، ش۵۰۵۱؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۹۱، ش۲۰۱۶؛ أعیان الشیعه، ج۵، ص۳۹، ش۱۰۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۸۲، ش۲۷۶۰؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۳۶۳، ش۳۴۳۱؛ قاموس الرجال، ج۳، ص۲۰۴، ش۱۸۵۹.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۷، ص۴۲۰ به گزارش از الکافی، ج۲، ص۶۲۱، ح۸: عده من أصحابنا، عن أحمد بن محمد، عن الحسن بن علی، عن الحسن بن الجهم، عن إبراهیم بن مهزم، عن رجل سمع أبا الحسن(ع) یقول: من قرأ آیة الکرسی عند منامه لم یخف الفالج -إن شاء الله- و من قرأها فی دبر کل فریضة لم یضره ذو حمة و قال: من قدم ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ بینه و بین جبار منعه الله -عزوجل- منه یقرأها من بین یدیه و من خلفه و عن یمینه و عن شماله فإذا فعل ذلک رزقه الله -عزوجل- خیره و منعه من شره و قال: إذا خفت أمرا فاقرأ مائة آیة من القرآن من حیث شئت ثم قل: اللهم اکشف عنی البلاء ثلاث مرات.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 423-424.
- ↑ به جهت انتساب به زرارة بن أعین. (رسالة أبی غالب الزراری، ص۲۰۴، ش۱۲) علامه مامقانی نوشته است: الزراری نسبة إلی زرارة، لکونه من قبیلته. (تنقیح المقال، ج۱۹، ص۴۲، ش۵۰۵۱).
- ↑ رسالة أبی غالب الزراری، ص۳۴ (مقدمه کتاب)، ص۱۱۸، ۱۱۹ و ۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ رسالة أبی غالب الزراری، ص۱۱۵: و له کتاب معروف.
- ↑ رجال النجاشی، ص۵۰، ش۱۰۹: له کتاب تختلف (یختلف) الروایات فیه؛ فمنها ما أخبرناه عدة من أصحابنا عن أبی الحسن بن داوود قال: حدثنا أبو علی محمد بن أحمد بن زکریا الکوفی المعروف بابن دبس قال: حدثنا أبی قال: حدثنا الحسن بن علی بن فضال، عن الحسن بن الجهم.
- ↑ الفهرست (طوسی)، ص۱۲۳، ش۱۶۳: له مسائل. أخبرنا بها ابن أبی جید، عن محمد بن الحسن بن الولید، عن الحسن بن متیل، عن الحسین بن علی بن یوسف، عن الحسن بن علی بن فضال، عن الحسن بن الجهم.
- ↑ کامل الزیارات، ص۳۵، ح۸: عن علی بن الحسن بن علی بن فضال، عن أبیه، عن الحسن بن الجهم بن بکیر قال: ذکرت لأبی الحسن(ع)....
- ↑ الکافی، ج۱، ص۲۷، ح۳۲: عن علی بن أسباط، عن الحسن بن الجهم، عن أبی الحسن الرضا(ع) قال:....
- ↑ بحار الأنوار، ج۴۹، ص۴۵، ح۴۰: عن ابن فضال، عن ابن الجهم قال: کتب الرضا(ع) إلی بعد ما انصرفت من مکة.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 424-425.
- ↑ رجال النجاشی، ص۵۰، ش۱۰۹: روی عن أبی الحسن موسی و الرضا(ع).
- ↑ رجال البرقی، ص۴۹: الحسن بن جهم بن أعین.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۳۴، ش۴۹۷۹: الحسن (الحسین) بن الجهم بن بکیر، ص۳۵۴، ش۵۲۴۸: الحسن بن الجهم الرازی و ص۳۵۵، ش۵۲۶۸: الحسین بن جهم الرازی.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۶۰۲، ح۲۳.
- ↑ تفسیر العیاشی، ج۱، ص۹، ح۷.
- ↑ الموسوعة الرجالیه، ج۴، ص١٠٠.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۱۰۹، ح۲؛ من لا یحضره الفقیه، ج۴، ص۴۰۰، ح۵۸۵۹.
- ↑ ر.ک: الموسوعة الرجالیه، ج۴، ص۱۰۰ و ۲۸۶.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 425-427.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۴۲، (ح ۲)، ۸۶، (ح ۴) و ۶۲۱، (ح ۸)؛ ج۶، ص۴۱۹، ح۴؛ ج۷، ص۱۳۵، ح۳؛ الهدایة الکبری، ص۱۲۴؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۴۷، ح۱۸؛ تهذیب الأحکام، ج۳، ص۲۶۸، ح۷۶۵؛ ج۴، ص۳۱، ح۷۷؛ ج۷، ص۱۸۸، (ح ۸۳۲)، ۲۶۴، (ح ۱۱۴۲) و ۴۱۵، (ح ۱۶۶۱)؛ الأمالی (طوسی)، ص۲۱۴، ح۳۷۱.
- ↑ المحاسن، ج۱، ص۱۹۴، ح۱۲؛ ج۲، ص۶۰۲، ح۲۳؛ الکافی، ج۱، ص۲۵۹، (ح ۴) و ۳۲۱، (ح ۸)؛ ج۴، ص۱۷، ح۲؛ ج۵، ص۵۶۷، ح۵۰؛ ج۶، ص۴۲۳، ح۸؛ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۷، ح۳، ج۲، ص۲۴، (ح ۱) و ۲۳۵، (ح ۶)؛ تهذیب الأحکام، ج۱، ص۲۰۵، ح۵۹۶؛ ج۷، ص۲۶۴، ح۱۱۴۲.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 427.
- ↑ الکافی، ج۱، ص۳۲۱، ح۸.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۶۵۲، ح۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 428.
- ↑ رجال النجاشی، ص۵۰، ش۱۰۹؛ رجال الطوسی، ص۳۳۴، ش۴۹۷۹.
- ↑ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۴۳، ش۳۰.
- ↑ الرجال (ابن داود)، ص۱۰۴، ش۳۹۷: ثقة صحیح.
- ↑ رسالة أبی غالب الزراری، ص۱۱۵.
- ↑ کامل الزیارات، ص۳۵-۳۶، ح۸: حدثنی محمد بن أحمد بن علی بن یعقوب، عن علی بن الحسن بن علی بن فضال، عن أبیه، عن الحسن بن الجهم بن بکیر قال: ذکرت لأبی الحسن(ع). اشکال: راوی حدیث، شخص حسن بن الجهم است و دلالتی بر جلالت وی ندارد، بلکه گونه‌ای خودستایی به شمار می‌آید که امری ناپسند است. جواب: این احتمال درباره حسن بن جهم که توثیق صریح دارد و از خاندان زراره و از خواص اصحاب امام رضا(ع) شمرده شده، منتفی است، از این رو علامه مامقانی پس از نقل روایت نوشته است: و هذا یدل علی نهایة جلالة الرجل و تقربه عند الرضا(ع)، و کون الراوی نفسه لا یقدح؛ بأن الشیعی لا یباهت إمامه، و لا ینسب إلیه ما لم یقل. (تنقیح المقال، ج۱۹، ص۴۵، ش۵۰۵۱).
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۳۵، ح۶.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۶، ص 428-430.