خلافت موعود

مقدمه

• خداوند سبحانه و تعالی در آیاتی چند به انسان‏‌های شایسته وعده داده که حکومت زمین به آن‏ها خواهد رسید: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُم فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا وَمَن كَفَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ ﴾
• در آیات پیش از این آیه، سخن از اطاعت و تسلیم برابر فرمان خدا و پیامبر (ص) است و در این آیه، بحث ادامه یافته و نتیجه این اطاعت که همان حکومت جهانی است بیان شده است. بر اساس آن، خداوند سبحانه و تعالی به کسانی که از شما ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌‏اند، وعده می‏‌دهد که آنان را قطعا خلیفه روی زمین خواهد کرد؛ همان‏گونه که پیشینیان را خلافت روی زمین بخشید و دین و آیینی را که برای آنان پسندیده، به طور ریشه‌‏دار و پا برجا در صفحه زمین مستقر خواهد ساخت و خوف و ترس آن‏ها را، به امنیت و آرامش مبدّل خواهد کرد.

مردم فقط خدا را پرستیده و چیزی را شریک او قرار نخواهند داد.

• بعد از این برتری و فراگیری حکومت توحید و استقرار آیین الهی و از میان رفتن هرگونه اضطراب، ناامنی و شرک، کسانی که بعد از آن کفر بورزند، به یقین فاسق واقعی خواهند بود!
• در این آیه، خداوند سبحانه و تعالی وعده حکومت روی زمین، برتری دین و آیین و امنیت کامل را به گروهی از مؤمنان و صالحان داده است. اما در این‏که منظور از این گروه چه کسانی‌‏اند، میان مفسران گفت‏وگو است.
• برخی آن را اشاره به حکومت مهدی (ع) می‌‏دانند که شرق و غرب جهان، در زیر لوای حکومت آن حضرت قرار می‏‌گیرد، آیین حق همه جا نفوذ می‌‏کند، ناامنی و خوف و جنگ از صفحه زمین برچیده می‌‏شود و عبادت خالی از شرک، برای جهانیان تحقق می‌‏یابد.
• بدون شک آیه، هم شامل‏ مسلمانان نخستین و هم حکومت حضرت مهدی (ع)‏ می‌‏شود. طبق عقیده عموم مسلمانان- اعم از شیعه و اهل تسنن- آن حضرت سراسر زمین را پر از عدل‏ وداد می‏کند و او مصداق کامل این آیه است؛ ولی با این حال، منعی از عمومیت و گستردگی مفهوم آن نیست.
• گفتنی است ثمره تمام کوشش‏‌های پیامبران و تبلیغات مستمر و پی‏گیر آنان و نمونه کامل حاکمیت توحید و امنیت کامل و عبادت، زمانی تحقق می‌‏یابد که حضرت مهدی (ع)‏ ظهور می‌‏کند.
• همان‏گونه که گفته شد، این تفسیرها، به معنای انحصار مصداق آیه نیست؛ بلکه بیان مصداق کامل است. ابو بصیر از امام صادق (ع) روایت کرده است که آن حضرت، ذیل این آیه فرمود: "درباره قائم (ع) و اصحاب ایشان نازل شده است".
• یکی از مفسران بزرگ در این ‏باره می‌‏نویسد: "... این مجتمع طیب و طاهر با صفاتی که از فضیلت و قداست دارد، هرگز تاکنون در دنیا منعقد نشده و دنیا از روزی که پیامبر (ص) مبعوث به رسالت شده، تاکنون، چنین جامعه‌‏ای به خود ندیده است. ناگزیر اگر مصداقی پیدا کند، در روزگار حضرت مهدی (ع)‏ خواهد بود؛ چون اخبار متواتری که از رسول خدا (ص) و امامان اهل بیت (ع) در خصوصیات آن حضرت وارد شده است، از تشکیل چنین جامعه‏‌ای خبر می‏‌دهد. البته این در صورتی است که روی سخن در آیه را متوجه مجتمع صالح بدانیم، نه تنها حضرت مهدی (ع)‏". آن‏گاه ادامه می‏دهد: خواهید گفت: طبق این نظریه چه معنا دارد که روی سخن را در زمان نزول آیه به‏ ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ ﴾؛ کند؛ در حالی که مهدی (ع) آن روز نبود "نه خودش بود و نه یکی از اهل زمانش"؟ در پاسخ می‌‏گوییم: این سؤال، ناشی از این است که پرسش‌‏کننده، میان خطاب‌‏های فردی با خطاب‌‏های اجتماعی خلط کرده است؛ چون خطاب ممکن است دو جور متوجه‏ اشخاص شود: یکی این‏که اشخاصی را مورد خطابی قرار دهند؛ بدین سبب که خصوصیات خود آنان مورد نظر است. به طور دیگر این‏که همان اشخاص را مورد خطاب قرار دهند، نه از این جهت که شخص خود آنان مورد نظر باشد، بلکه از این جهت که جمعیتی هستند دارای صفاتی معین. در صورت اول، خطاب، از مخاطبان به غیر مخاطبان متوجه نمی‌‏شود و شامل آن‏ها نمی‌‏گردد- نه وعده‏اش، نه وعیدش و نه هیچ‏ چیز دیگرش- و در قسم دوم اصلا اشخاص دخالتی ندارند و خطاب متوجه دارندگان صفات کذایی است که در این صورت به دیگران نیز متوجه می‏‌شود.
• در آیه شریفه، خطاب از قبیل خطاب‏‌های دوم است که بیانش گذشت و بیشتر خطاب‏‌های قرآنی- که یا مؤمنان را مخاطب کرده و یا کفار را- از این قبیل است.

منابع

• سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت