شخصیت پیامبر

این مدخل زیرشاخهٔ بحث پیامبر خاتم است. شخصیت پیامبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شخصیت پیامبر در قرآن - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

مراد بیان ویژگی‌های شخصیت مستقل و هویت تربیتی پیامبر است؛ زیرا در دسته‌ای از آیات، کمال وجودی انسان کامل و به فعلیت رساندن توانایی‌های عالی او، با توصیه‌ها، انذارها و بشارتها و حتی توبیخ‌های نیش دار بیان شده است. چنانکه کمال انسان بر اساس محور شخصیت یکی از محوری‌ترین و اساسی‌ترین اهداف رسالت پیامبران معرفی شده است. رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا إِنَّنَا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَقِنَا عَذَابَ النَّارِهُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ این معنا آنگاه روشن می‌گردد که مراحل تکون و ابعاد وجودی پیامبر از آغاز کودکی آن هنگام که یتیم بوده و قرآن آن را یاد آوری می‌کند و لوازم تکون شخصیت او چون شرح صدر، سیر و سلوک شناسایی شوند. همچنین آن دسته از ظرفیت‌های وجودی که در نهاد او تعبیه شده، برای خود انسان معاصر مشخص شود. به همین دلیل دسته‌ای از آیات قرآن به توصیف حالات این انسان می‌پردازد و از خصوصیات روانی استفاده می‌برد تا نشان از شخصیت مثبت بدهد و یا جاهایی که می‌توانسته در معرض آسیب قرار گیرد به مناسبت‌های مختلف به صورت هدفمند شرح می‌دهد. امروز شخصیت، مجموعه‌ای از جنبه‌های بدنی، عادات، تمایلات، حالات، افکار و رفتارهایی توصیف شده است که در فرد به صورت خصوصیات و صفاتی نسبتاً پایدار درآمده که به مانند کل عمل می‌کند. برخی از روان شناسان مسلمان مفهوم «شاکله»: در آیه: قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ فَرَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِمَنْ هُوَ أَهْدَى سَبِيلًا» را به معنای شخصیت و نزدیک به اصطلاح روان‌شناسی آن گرفته‌اند. زیرا شاکله در همین حالی که شکل و ظاهر و اعمال و رفتار بیرونی فرد را تشکیل می‌دهد؛ به افکار و عواطف و نسبت‌های باطنی و درونی فرد نیز اشاره دارد که به صورت مستمر پیوسته در اعماق درون و لایه‌های زیرین باطن انسان نفوذ کرده است.

شخصیت فردی و شخصیت اجتماعی پیامبر

با نگاهی به مجموعه اوصاف و القاب و یا نکات تعلیمی و تربیتی پیامبر در قرآن که برخی از عناوین آن به صورت مستقل در مدخل‌های این فرهنگنامه جای گرفته است، حکایت از گستردگی این بحث در قرآن دارد. شخصیت از نظر قرآن دارای ابعادی است، شخصیت فردی و شخصیت اجتماعی. شخصیت و هویت فرد، و شخصیت و هویت جامعه (برای کسانی که قائل به هویت و حیات مستقل جامعه هستند). همچنین شخصیت بهنجار «به عنوان نمونه: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ وَالَّذِينَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ و نابهنجار إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ با جهان‌بینی الهی و معرفت نفسی که به دست می‌دهد که او خلیفه خدا در روی زمین می‌شود. وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَتعلیم اسماء به او داده شده، وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَاز نفحه روح الهی برخوردار است، فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَفَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَامانتی دارد که موجودات دیگر نتوانسته‌اند، آن را حمل کنند. إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًاو حیات و مرگ او به مثابه حیات و مرگ دیگر موجودات نیست. مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَدارای کرامت ویژه است وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُمْ مِنَ الطَّيِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَى كَثِيرٍ مِمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِيلًاو نیز عوامل سازنده بهنجاری و نابهنجاری شخصیت، شامل ابعاد معنوی و اخلاق دینی توصیف شده است. در این میان شخصیت پیامبر در فرایندی از تحولات حیات معیشتی، نظام قبیله‌ای، تاریخی و جغرافیایی شکل گرفته است.

ثبات شخصیت

یکی دیگر از ویژگی‌های انسان کامل و ظهور آن در پیامبر، ثبات شخصیت است. منظور از ثبات، قدرت ایستادگی در برابر مسائل و مشکلات و فشارهایی است که به فرد وارد می‌شود. علامت این ثبات این است که در اثر این تحولات بیرونی، دچار دگرگونی و اضطراب نمی‌شود. رنگ به رنگ نمی‌شود (تلون پیدا نمی‌کند). قرآن برای این ثبات معنوی، علائمی ذکر کرده، مانند افسوس نخوردن در اثر از دست دادن چیزی و شادمان و سرمست نشدن از به دست آوردن نعمت است: لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْدنیا و مادیات را به چیزی نمی‌گیرد. از سوی دیگر ثبات در قلب به عنوان کانون احساسات و عواطف، خودش را در مقام رضایت نشان می‌دهد: وَمَا كَانَ قَوْلَهُمْ إِلَّا أَنْ قَالُوا رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَإِسْرَافَنَا فِي أَمْرِنَا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا و برای پیامبر شخصیتی که خدا از آن خبر می‌دهد: كَذَلِكَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤَادَكَ وَرَتَّلْنَاهُ تَرْتِيلًا و البته بخشی از این ثبات در گفتار است که به عنوان ویژگی پسندیده انسان مؤمن در دنیا و آخرت معرفی می‌شود: يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ و ثبات در رفتار به عنوان مدد و یاری خداوند برای مؤمنان: إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَيُثَبِّتْ أَقْدَامَكُمْ سه خصلت توصیف شده در قرآن که شخصیت انسان را ثابت نگه داشته و به عنوان پاداش ایمان و عمل صالح دانسته و آن را به درختی پاک تشبیه کرده است که ریشه و اساس آن استوار و غیرقابل تغییر است أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ

تربیت روحی

این عنوان در شخصیت به این دلیل اهمیت دارد که در مراحل تکون شخصیت و سیر زندگی تأثیر فراوان داشته و دارد. از تربیت روحی در روان‌شناسی وجدان اخلاقی یاد شده است. وجدان را محصول تربیت‌های اجتماعی و شرایط یادگیری می‌دانند. اما وجدان اخلاقی عبارت است از قوه‌ای که علاوه بر درک خویشتن و آگاهی به حالات درونی، ارزش اعمال انسان را نیز تعیین می‌کند، خوب و بد اعمال را تشخیص می‌دهد و به قضاوت و سنجش در این زمینه می‌پردازد. به همین دلیل در نخستین سوره‌های مکی و نزول قرآن در باره پیامبر می‌گوید: وَإِنَّكَ لَعَلَى خُلُقٍ عَظِيمٍ

استقلال شخصیت

مراد از استقلال شخصیت، داشتن هویت مستقل از نبوت و جدایی میان قرآن و شخصیت فردی پیامبر است، چیزی که برای شناخت وحی از سخنان پیامبر لازم است. در این باره دلایل فراوانی وجود دارد که شخصیت پیامبر، مستقل از شخصیت قرآن در این کتاب بازتاب یافته است:

اول: وحی بر پیامبر امی که قدرت ضبط کلمات را نداشته در آغاز در جمله‌های کوتاه و مُقَطَع (بریده بریده) و در سوره‌های کوچک خوانده‌شده و رفته رفته، این کلمات و سوره‌ها طولانی‌شده و زمان وحی و مدت ارتباط و اتصال بیشتر گردیده است. لذا اگر شخصیت حضرت بروز و ظهوری در این میدان داشته، این تدریج ضرورتی نداشته و می‌باید در ادامه آن سبک و سیاق سخن بگوید، یا آیات بزرگ‌تر و سوره‌های طولانی‌تر را تحمل کند و این خود دلیل بر این است که وحی قرآنی جدای از شخصیت پیامبر امی و جدای از هویت، استعداد، اطلاعات، تجربه‌ها و دریافت‌های شخصی او است. شاهد بر این مسئله: وقتی پیامبر با وحی برخورد می‌کند، اولین خطاب به او با: (اقْرَأْ) آغاز می‌گردد. گویی آنکه پیامبر را آماده شنیدن و گفتن و تحمل سخنانی جدید و کلماتی با وصف خواندن - و نه شنیدن و دریافتن می‌کند و در تاریخ آمده: این کلمه سه بار تکرار می‌شود، تا جایی که حضرت آمادگی پیدا می‌کند و می‌تواند بخواند و از آن به بعد این خواندن وحی که با لفظ است، تکرار و در فرایند نزول وحی از آیات کوتاه و سوره‌های کوچک به بزرگ متحقق می‌گردد. در حالی که پیش از این پیامبر حتی نمی‌توانسته بخواند و نه سابقه داشته که به این شیوه سخن بگوید. قرآن به این حقیقت امی بودن، تصریح می‌کند: الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَاَلذِی یجِدُونَهُ مَکتُوباً عِنْدَهُمْ النَّبِيَّ الْأُمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوبًا عِنْدَهُمْ * فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ النَّبِيِّ الْأُمِّيِّ الَّذِي يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَكَلِمَاتِهِ به این جهت مبدء شناخت وحی قرآن از اوان رسالت و سرفصل آن، خواندن مردم به توحید و حقایق معنوی با کلمات متمایز از قریحه و ادبیات و گفتمان پیامبر است.

دوم: پس از آغاز دعوت پیامبر، این تمایز سخنان برای حضرت و خانواده و اطرافیانش مشخص بوده است. چیزی که تا پایان حیات و رسالت او معلوم بوده است. کلماتی مانند: قُل و تَقول و یا نقل قول‌هایی غائبانه از اشخاص، حاکی از همین جدایی بافت زبانی در بیان حقایق از مصدر وحی با سخنان معمولی آن حضرت است. این معنا برای اطرافیان حضرت حتی از مخالفان نیز روشن بوده است. به عنوان نمونه،. کفارآیات قرآن که خوانده می‌شد، درخواست می‌کردند که آیات دیگری غیر اینها برای آنها خوانده شود، و او می‌گوید من از پیش خود چیزی نمی‌توانم بیاورم، من تنها از آنچه به من وحی می‌شود، پیروی می‌کنم: وَإِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُنَا بَيِّنَاتٍ قَالَ الَّذِينَ لَا يَرْجُونَ لِقَاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَيْرِ هَذَا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ مَا يَكُونُ لِي أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِي إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ حتی قرآن خبر می‌دهد که کفار امیدوار بودند بتوانند در وحی پیامبر تصرفی بکنند و کاری نمایند تا پیامبر به اشتباه بیافتد و میان کلمات خود و قرآن امتزاجی ایجاد شود، اما از آنجا که خداوند نگه دار پیامبر بود و عصمت او را با این مواظبت‌ها تضمین کرده بود، جلوگیری کرد: وَإِنْ كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَإِذًا لَاتَّخَذُوكَ خَلِيلًا یا منافقین از اینکه سوره‌ای نازل شود و اسرار آنها آشکار گردد، همواره در ترس و هراس بودند: يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ

سوم: این وحی به اراده و اختیار پیامبر نبوده که چه بگوید، چه وقتی بگیرد و چه وقتی تمام کند. گاهی وحی را می‌گرفته، بدون آنکه انتظار آن را داشته باشد، یا درخواست وحی می‌کرده و می‌خواسته پاسخ سؤال و حل مشکلی بیاید، اما وحی نمی‌آمده و گاهی انتظار آمدن، چنان طولانی و جان لبریز می‌شده است: وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ یا مانند آنچه در حدیث افک و اتهام ناپاکی به همسرش وارد شده که در این موارد می‌گفته من منتظر وحی هستم و در این باره چیزی نمی‌دانم. گاهی وحی می‌آمده، اما برخلاف انتظار اولیه خودش بوده و حتی تصور نمی‌کرده چنین پاسخی توسط وحی برسد، مانند آنچه در سوره مجادله و در قضیه ظهار و اصرار زن مجادله کننده رسیده است.

چهارم: گاهی وحی را می‌گرفته، ولی پاسخ وحی برخلاف رویه همیشگی، مبهم یا مغلق بوده است، مانند: وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَيَسْأَلُونَكَ عَنْ ذِي الْقَرْنَيْنِ قُلْ سَأَتْلُو عَلَيْكُمْ مِنْهُ ذِكْرًاو آیات دیگری که پاسخ‌ها و توضیحات مطابق خواسته پرسش کنندگان صریح و تفصیل دهنده نیست. در جاهایی وحی رفتاری از پیامبر را تصحیح می‌کند و گفتار او را به جهت خاصی راهنمایی می‌کند: وَلَا تَقُولَنَّ لِشَيْءٍ إِنِّي فَاعِلٌ ذَلِكَ غَدًا * إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ یا برخلاف اندیشه او سخن گفته است: يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضَاتَ أَزْوَاجِكَچیزی را پنهان کرده: وَتُخْفِي فِي نَفْسِكَ مَا اللَّهُ مُبْدِيهِ وَتَخْشَى النَّاسَ وَاللَّهُ أَحَقُّ أَنْ تَخْشَاهُتمام این تعبیرات و آیات بسیار دیگری که در همین سیاق آمده و نشان می‌دهد که شخصیت پیامبر مستقل از وحی قرآنی است و این گونه نیست که وحی از ذات پیامبر جوشیده باشد، یا سخنان پیامبر براساس وحی باشد، یا آن حقایق با زبان و گزینش پیامبر بوده است.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم