قبله

قِبله، جهتی است که مسلمانان هنگام نماز و عبادت رو به کعبه در مسجد الحرام می‌ایستند.

مقدمه

قِبله یعنی سَمتی که به طرف آن رو می‌‌کنند. مسلمانان هنگام نماز و عبادت رو به کعبه می‌ایستند. کعبه مقدس در مسجد الحرام و در مکه قرار دارد و قبله مسلمانان است. ایستادن رو به کعبه، یادآور توحید و آیین یکتاپرستی حضرت ابراهیم است که این خانه مقدس را برپا کرد و رمز یکپارچگی و اتحاد صفوف مسلمانان در سرتاسر جهان است‌‌.

پیامبر اسلام و مسلمین، ابتدا به طرف بیت المقدس که قبله همه پیامبران بود، نماز می‌خواندند. تا هفده ماه پس از هجرت به مدینه نیز این حالت بود. به دنبال طعنه‌ها و زخم زبان‌های یهود، به دستور خداوند، از آن پس مسلمانان به سوی مسجد الحرام و کعبه ایستادند. این ماجرا که به "تغییر قبله" معروف است، در قرآن نیز آمده است: سَيَقُولُ السُّفَهَاء مِنَ النَّاسِ مَا وَلاَّهُمْ عَن قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُواْ عَلَيْهَا قُل لِّلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَن يَشَاء إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِّتَكُونُواْ شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنتَ عَلَيْهَا إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَن يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّن يَنقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِن كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاء فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنتُمْ فَوَلُّواْ وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ^[۱].

مسجدی که این آیات در آن نازل شد، هم‌اکنون نیز در مدینه باقی است و به "مسجد ذوقبلتین" مشهور است، یعنی مسجدی که در آن به سوی دو قبله نماز خوانده شده است. غیر از نماز، کارهای دیگری همچون دفن مرده و سر بریدن حیوانات باید رو به قبله باشد^[۲].

تغییر قبله

از آغاز بعثت رسول خدا (ص) در مکه و از پس وجوب نماز، حضرت از سوی خداوند فرمان یافت تا بیت‌المقدس را قبله خویش قرار دهد و به سوی آن نماز بگذارد. ایشان در مدت حضور سیزده ساله‌شان در مکه و نیز اوایل ورودشان به مدینه به سوی این مکان مقدس نماز می‌گزارد.

قرار گرفتن بیت‌المقدس به عنوان قبله پس از هجرت، دستاویزی برای یهودیان مدینه شده بود که پیوسته اسباب شماتت و آزار رسول خدا (ص) را فراهم می‌آوردند. آنان قبله بودن بیت‌المقدس را نشان وابستگی مسلمانان به یهود و تبعیت مسلمانان از آنها می‌دانستند^[۳]. پیامبر خدا (ص) در حالی که از عیب‌جویی‌های یهود غمگین بود، در دل شب از منزل خارج شد. ایشان به آسمان نگاه می‌کرد و منتظر امر خداوند تبارک و تعالی در این باره بود^[۴].

فردای آن روز که حضرت برای اقامه نماز ظهر به مسجد "بنی‌سالم" رفته بود، پس از به جا آوردن دو رکعت از نماز، جبرئیل نازل شد و با گرفتن بازوی حضرت، ایشان را به سوی کعبه برگرداند. مسلمانان نیز به تبعیت از حضرت به سوی کعبه ایستادند و ادامه نماز ظهر را خواندند^[۵].

سپس آیه نازل شد: قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ^[۶].^[۷]

قبله

مواجهه و ایستادن در برابر خانه کعبه است با تمام اعضاء و اندام با نظم و احترام و با حضور ذهن و قلب. به مرور به خانه کعبه هم قبله اطلاق شده است و هر کس در هر نقطه از زمین است در اقامه نماز باید رو به سوی کعبه کند. البته فقها درباره قبله نظریاتی دارند:

کعبه، قبله است.
کعبه و مسجد الحرام قبله است.
کعبه، قبله برای مسجد الحرام است. مسجد الحرام، قبله برای اهل مکه است و همه شهر مکه، قبله اهل حرم و سراسر حرم، قبله اهل دنیاست.

در اهمیت و جایگاه قبله، همین بس که نشانه کیان دین و امت است و لذا مسلمانان را «اهل قبله» می‌نامند، چنان که «به اهل قرآن» نیز معروفند. از این رو خدای سبحان، قبله را آزمونی بزرگ دانسته وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً^[۸] و در سوره بقره آیه ۱۴۲ تا ۱۴۵ پنج بار درباره قبله سخن گفته که این شیوه بیان نادری است. از آنجا که پذیرش قبله، به منزله پذیرش اصل دین است، خدای سبحان به رسول اکرم می‌فرمود: وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ^[۹] هر معجزه‌ای ارائه کنی، اهل کتاب قبله تو را نخواهند پذیرفت، همان‌گونه که تو به قبله آنان که امری منسوخ است رو نخواهی کرد.

اعتراض نابجا؛ خدای سبحان در پاسخ اعتراض یهودیان که گفتند: اگر قبله اول شما درست بود و نمازی که به سوی آن خواندید صحیح بود، پس این نمازی که به سوی کعبه می‌خوانید باطل است و اگر این قبله و این نماز صحیح است پس نمازهایی که به سوی مسجد الاقصی خواندید باطل است؟ فرمود: لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ^[۱۰] یعنی همه جهات از آن خداست و در این که ملک حق است یکسان بوده، هیچ مزیتی بر یکدیگر ندارد. اگر خدای سبحان در سمت و جهت خاصی قرار داشت از سمت‌های دیگر غائب و غافل بود، در حالی که أَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ^[۱۱] زیرا لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ مدعا این است که به هر سمت، رو کنید، رو به سوی خدا کرده‌اید. دلیل آن مدعا این است که لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ؛ زیرا مشرق و مغرب در قبال شمال و جنوب یا بالا و پایین نیست، از این رو دیگر نفرمود: همه جهات از آن خداست؛ زیرا همه جهات را شرق و غرب، در واقع طلوع و غروب آفتاب می‌سازد. توضیح این که اولاً مشرق و مغرب دو جهت است، نه دو موجود عینی و خارجی نظیر خورشید و ماه. ثانیاً جهت بودن مشرق و مغرب، متوقف است به وجود کوکبی نیّر و نیز حرکتی که از آن، طلوع و غروب و در نتیجه مشرق و مغرب پدید آید. پس اگر کوکبی نباشد و حرکتی نکند، شرق و غربی حاصل نمی‌شود^[۱۲].

شاید این سؤال برای بسیاری پیش آمده، که چرا ما به سوی کعبه نماز می‌گزاریم، مگر خداوند مکان خاصی دارد، که آن مکان کعبه باشد؟ مگر خداوند در قرآن نمی‌فرماید: أَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ پس چرا ما فقط به سمت کعبه نماز می‌خوانیم؟ آیت الله جعفر سبحانی در پاسخ این سؤال می‌فرماید: برخلاف آنچه «ابن ابی العوجای مادی» هم عصر امام جعفر صادق(ع) می‌اندیشید؛ هدف از توجه به کعبه در حال نماز، پرستش کعبه و یا سنگ و گل نیست. همه نمازگزاران خدا را می‌پرستند و همگی با وجود توجه به کعبه، به نام خداوند یکتا می‌گویند: إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ^[۱۳] علت این که در نماز به کعبه توجه می‌کنیم، این است که کعبه خانه توحید است، به دست پیامبران بزرگ الهی برای اهل توحید ساخته شده است، هیچ معبدی از نظر سابقه به پای آن نمی‌رسد، چنان چه قرآن می‌فرماید: إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ^[۱۴] نخستین خانه‌ای که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شده، در سرزمین مکه است که پربرکت و مایه هدایت جهانیان است.

آیین مقدس اسلام برای ایجاد وحدت میان نمازگزاران و هماهنگ ساختن صفوف نیایشگران واجب کرده است که همگی نماز را به یک زبان بخوانند، و همگی در حالت نماز به قدیمی‌ترین معبد متوجه شوند، تا از این طریق وحدت آنان را در حال عبادت و پرستش نیز حفظ کرده باشد، یعنی در یک زمان میلیون‌ها انسان یک سخن بگویند و به یک نقطه متوجه گردند، و وحدت و یگانگی و همبستگی خود را آشکار سازند. بنابراین توجه به این معبد برای پرستش معبد نیست، بلکه رمز وحدت و مایه یگانگی در حال پرستش است. قرآن کریم، همان طور که کعبه را اولین و با سابقه‌ترین خانه عبودیت و پرستش می‌داند، آن را برای همه جهانیان، محور بندگی نیز می‌شناسد. بهترین گواه و شاهد بر این حقیقت آیات ۹۶ آل عمران و ۲۶ و ۷۷ حج و ۱۲۵ سوره بقره است. افزون بر آن، خداوند کعبه را از حرمت خاصی برخوردار ساخت و عامل قیام همگانی و مردمی قرار داد. جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ قِيَامًا لِلنَّاسِ^[۱۵]. خلاصه کعبه محور و حرمت همه انسان‌ها است و لذا کعبه از هر جهت نقش محوری دارد.

قبله اول: اولین قبله‌ای که مسلمین به سوی آن نماز می‌خواندند، بیت المقدس بوده است، اما به کعبه هم اطلاق می‌شود چون قبله حقیقی است.

قبله دوم: در اصطلاح به مدینه (مزار رسول اکرم و ائمه بقیع(ع)) می‌گویند. البته از باب اقبال و توجه به این بزرگان نه از باب نماز. همچنان که نجف را قبله سوم، کربلا را قبله چهارم، کاظمین را قبله پنجم و سامرا را قبله ششم گفته‌اند^[۱۶].

قبله مدینه: قبله مدینه در مسجد النبی تنها معجزه فعلی باقی مانده از رسول خدا(ص) است؛ چراکه معجزات فعلی (برخلاف معجزات قولی) موقت و محدود به زمان و مکان و زودگذرند و بعد از وقوع فقط عنوان تاریخی و جنبه خبری دارند. رسول خدا(ص) بدون آلات نجومی، آن را در نهایت دقت تعیین کرد و به سوی کعبه ایستاد و فرمود: «محرابي على الميزاب». قبله مدینه آن چنان که پیامبر به سوی آن نماز خوانده است تا امروز به حال خود باقی است و دانشمندان ریاضی، قبله مدینه را چنان یافتند که رسول خدا بدون آنها یافت و این ممکن نیست مگر به وحی و الهام ملکوتی^[۱۷].^[۱۸].

منابع

پانویس

↑ به زودی کم‌خردان از مردم خواهند گفت: چه چیز آنان را از قبله‌ای که بر آن بودند بازگردانید؟ بگو: خاور و باختر از آن خداوند است، هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون خواهد شد. و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد؛ و قبله‌ای که بر سوی آن بودی بر نگرداندیم مگر بدین روی که معلوم داریم چه کسی از پیامبر پیروی می‌کند و چه کسی واپس می‌گراید، و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود و خداوند بر آن نیست که ایمانتان را تباه گرداند که خداوند با مردم، به راستی مهربانی است بخشاینده. گرداندن رویت را به آسمان، می‌بینیم پس رویت را به قبله‌ای که می‌پسندی خواهیم گرداند؛ اکنون به سوی مسجد الحرام رو کن و (همه) هرجا هستید به سوی آن روی کنید، و اهل کتاب بی‌گمان می‌دانند که آن (حکم) از سوی پروردگارشان، راستین است و خداوند از آنچه انجام می‌دهند غافل نیست؛ سوره بقره، آیه۱۴۲- ۱۴۴.
↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی.
↑ ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۵۵۰.
↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۷۴؛ شیخ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۱۳.
↑ علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۶۳؛ شیخ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۱۳.
↑ «گرداندن رؤیت را به آسمان، می‌بینیم پس رؤیت را به قبله‌ای که می‌پسندی خواهیم گرداند؛ اکنون به سوی مسجد الحرام رو کن و (همه) هرجا هستید به سوی آن روی کنید، و اهل کتاب بی‌گمان می‌دانند که آن (حکم) از سوی پروردگارشان، راستین است و خداوند از آنچه انجام می‌دهند غافل نیست» سوره بقره، آیه ۱۴۴.
↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، تاریخ تغییر قبله، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۴۰ ـ ۲۴۲؛ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص۵۹-۶۰.
↑ «و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود» سوره بقره، آیه ۱۴۳.
↑ «و اگر برای اهل کتاب هر نشانه‌ای بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد و تو هم پیرو قبله آنان نخواهی بود» سوره بقره، آیه ۱۴۵.
↑ «خاور و باختر از آن خداوند است» سوره بقره، آیه ۱۱۵.
↑ «هر سو رو کنید رو به خداوند است» سوره بقره، آیه ۱۱۵.
↑ صهبای حج، آیت‌الله جوادی آملی، ص۲۴۴.
↑ «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم» سوره فاتحه، آیه ۵.
↑ «بی‌گمان نخستین خانه‌ای که برای (عبادت) مردم (بنا) نهاده شد همان است که در مکّه است، خجسته و رهنمون برای جهانیان» سوره آل عمران، آیه ۹۶.
↑ «خداوند، خانه محترم کعبه را (وسیله) برپایی (امور) مردم کرده است» سوره مائده، آیه ۹۷.
↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۱۳۰.
↑ فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ج۲، ص۴۴.
↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۷۵۶.

[1] به زودی کم‌خردان از مردم خواهند گفت: چه چیز آنان را از قبله‌ای که بر آن بودند بازگردانید؟ بگو: خاور و باختر از آن خداوند است، هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون خواهد شد. و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد؛ و قبله‌ای که بر سوی آن بودی بر نگرداندیم مگر بدین روی که معلوم داریم چه کسی از پیامبر پیروی می‌کند و چه کسی واپس می‌گراید، و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود و خداوند بر آن نیست که ایمانتان را تباه گرداند که خداوند با مردم، به راستی مهربانی است بخشاینده. گرداندن رویت را به آسمان، می‌بینیم پس رویت را به قبله‌ای که می‌پسندی خواهیم گرداند؛ اکنون به سوی مسجد الحرام رو کن و (همه) هرجا هستید به سوی آن روی کنید، و اهل کتاب بی‌گمان می‌دانند که آن (حکم) از سوی پروردگارشان، راستین است و خداوند از آنچه انجام می‌دهند غافل نیست؛ سوره بقره، آیه۱۴۲- ۱۴۴.

[2] محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی.

[3] ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۵۵۰.

[4] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۱، ص۲۷۴؛ شیخ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۱۳.

[5] علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، ج۱، ص۶۳؛ شیخ طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۱۳.

[6] «گرداندن رؤیت را به آسمان، می‌بینیم پس رؤیت را به قبله‌ای که می‌پسندی خواهیم گرداند؛ اکنون به سوی مسجد الحرام رو کن و (همه) هرجا هستید به سوی آن روی کنید، و اهل کتاب بی‌گمان می‌دانند که آن (حکم) از سوی پروردگارشان، راستین است و خداوند از آنچه انجام می‌دهند غافل نیست» سوره بقره، آیه ۱۴۴.

[7] حسینی ایمنی، سید علی اکبر، تاریخ تغییر قبله، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۲۴۰ ـ ۲۴۲؛ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص۵۹-۶۰.

[8] «و بی‌گمان آن جز بر آنان که خداوند رهنمونشان شد، گران بود» سوره بقره، آیه ۱۴۳.

[9] «و اگر برای اهل کتاب هر نشانه‌ای بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد و تو هم پیرو قبله آنان نخواهی بود» سوره بقره، آیه ۱۴۵.

[10] «خاور و باختر از آن خداوند است» سوره بقره، آیه ۱۱۵.

[11] «هر سو رو کنید رو به خداوند است» سوره بقره، آیه ۱۱۵.

[12] صهبای حج، آیت‌الله جوادی آملی، ص۲۴۴.

[13] «تنها تو را می‌پرستیم و تنها از تو یاری می‌جوییم» سوره فاتحه، آیه ۵.

[14] «بی‌گمان نخستین خانه‌ای که برای (عبادت) مردم (بنا) نهاده شد همان است که در مکّه است، خجسته و رهنمون برای جهانیان» سوره آل عمران، آیه ۹۶.

[15] «خداوند، خانه محترم کعبه را (وسیله) برپایی (امور) مردم کرده است» سوره مائده، آیه ۹۷.

[16] فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ص۱۳۰.

[17] فرهنگ اصطلاحات حج، حریری، ج۲، ص۴۴.

[18] تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۷۵۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]