لبخند در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث لبخند است. لبخند از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: لبخند در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

خنده، حالتی در انسان است که از شعف و خوشحالی برمی‌خیزد و در آن، لب‌ها و دهان به حرکت در می‌آیند و بیشتر همراه صدای خاصی است. در زبان عربی، مرادف با کلماتی نظیر تبسم و ضحک است و آن را باز شدن صورت و نمایان شدن دندان‌ها بر اثر شادمانی روح تعریف کرده و به جهت نمایان شدن دندان‌ها هنگام خنده دندان‌های جلو را ضاحکه نامیده‌اند. تبسم، مرحله‌ای پایین‌تر از ضحک و بهترین حالت خنده و از ویژگی‌های پیامبران است. در این نوع خنده دندان‌ها دیده می‌شوند؛ ولی صدایی به گوش نمی‌رسد. این واژه یک مرتبه در سوره نمل آیه ۱۹ به کار رفته است. کتکته، قهقهه و زهرقه، حالت‌هایی از خنده هستند که هر یک براساس شدت و ضعف، خنده بر آن اطلاق می‌شود.

خنده در قرآن

واژه ضحک و مشتقات آن در این آیات به کار رفته‌اند: ﴿فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَلْيَبْكُوا كَثِيرًا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾؛ ﴿وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ﴾؛ ﴿فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ﴾؛ ﴿فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِنْ قَوْلِهَا وَقَالَ رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَدْخِلْنِي بِرَحْمَتِكَ فِي عِبَادِكَ الصَّالِحِينَ﴾؛ ﴿فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِآيَاتِنَا إِذَا هُمْ مِنْهَا يَضْحَكُونَ﴾؛ ﴿وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَأَبْكَى﴾، ﴿وَتَضْحَكُونَ وَلَا تَبْكُونَ﴾؛ ﴿ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ﴾؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ﴾، ﴿فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ﴾.

قرآن در نگاهی کلی به موضوع خنده، منشأ و علت آن را خدای والا دانسته است و اوست که انسان را می‌خنداند و می‌گریاند: ﴿وَأَنَّهُ هُوَ أَضْحَكَ وَأَبْكَى﴾ مفسران دیدگاه‌هایی چند را در توضیح این آیه عرضه داشته‌اند: خلق خنده و گریه؛ ایجاد اسباب خنده و گریه؛ خنداندن زمین با گیاهان و گریاندن آسمان با باران؛ خنداندن مؤمنان در بهشت و گریاندن جهنمیان در جهنم؛ خنداندن مؤمن در آخرت و گریاندن او در دنیا. علامه طباطبایی می‌نویسد: این آیه در پی بیان اسناد خلق و تدبیر به خداست و با واسطه بودن اسباب طبیعی مثل سرور و حزن و جز اینها منافات ندارد، پس معنای آیه این است که فقط خداست که خنده و گریه را می‌آفریند و اسباب طبیعی در طول اراده اویند و خواست الهی به تحقق خنده و گریه انسان تعلق می‌گیرد. آیه ﴿فَلْيَضْحَكُوا قَلِيلًا وَلْيَبْكُوا كَثِيرًا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ﴾ منافقانِ متخلف از جهاد را فرمان می‌دهد که باید کم بخندند و بسیار گریه کنند. برخی مفسران، آیه را به معنای خبری نه انشایی تفسیر کرده‌اند، بنابراین گنهکاران و متخلفان از اوامر الهی، خنده و شادی واقعی شان کم و اندوه و گریه آنان بسیار است.

خنده شگفتی

در قرآن، در دو آیه به این خنده اشاره شده است: ﴿وَامْرَأَتُهُ قَائِمَةٌ فَضَحِكَتْ فَبَشَّرْنَاهَا بِإِسْحَاقَ وَمِنْ وَرَاءِ إِسْحَاقَ يَعْقُوبَ﴾ این آیه به داستان حضرت ابراهیم (ع) و بشارتی اشاره دارد که ملائکه به ایشان دادند که اسحاق (ع) به آن دو داده می‌شود. در باره معنای این خنده دو وجه گفته‌اند: برخی از مفسران ضحک را به کسر "ضاد" و در مقابل گریه دانسته‌اند و سپس در توجیه سبب این خنده وجوهی را بیان داشته‌اند: خنده برخاسته از تعجب؛ خنده ناشی از اینکه خیالشان از آن فرشتگان راحت و مطمئن شد که آزاری از آنان به ایشان نخواهد رسید؛ زیرا فرشتگان نخست خود را معرفی نکرده و از غذایی که برای آنها تدارک دیده شده بود نخوردند، از این رو ساره پنداشت که آنان می‌خواهند آزارشان دهند؛ ولی پس از آشکار شدن حقیقت، آرام شد و خندید.

در مقابل، عده‌ای معتقدند ضحک در این آیه به فتح "ضاد" و به معنی دچار شدن شخص به عادت زنانه و حیض است. این نظریه افزون بر اینکه از نظر ادبی شاهد دارد، مؤیّدهائی هم دارد؛ مانند روایتی از امام صادق (ع) و اینکه عبارت ﴿فَضَحِكَتْ﴾ قبل از بشارت به تولد اسحاق (ع) است و برای چنین زنی که در این سن عادتا فرزند نمی‌آورد، حیض شدن نشانه توانایی او بر بچه‌دار شدن است.

داستان دیدار مورچگان با حضرت سلیمان (ع) مورد دیگری از یاد کرد خنده در مقام شگفتی است: سلیمان از سرزمین مورچگان می‌گذشت که ناگاه یکی از آنان گفت: به لانه‌هایتان روید تا سلیمان و لشکرش شما را پای مال نکنند؛ سلیمان از این گفته مورچه خندید: ﴿فَتَبَسَّمَ ضَاحِكًا مِنْ قَوْلِهَا ﴾ از نظر ادبی ﴿ضَاحِكًا﴾، یا حال تأکیدی برای "تبسم" یا حال پس از فراغ است؛ یعنی پس از فراغ از تبسم، حالت شخص ضحک می‌شود. درباره منشأ خنده ایشان چند وجه گفته‌اند: خنده شگفتی و شادمانی از شیوه تعبیر مورچه (کنار بروید تا لشکریان سلیمان (ع) شما را ناخواسته لگدمال نکنند) که نشان می‌داد مورچه می‌داند سلیمان و لشکریانش از روی عمد و علم ستم نمی‌کنند؛ یا منشأ خنده، تعجب از سخنان حکمت‌آمیز سردسته مورچه‌ها به افرادش بوده است و امام رضا (ع) همین علت را خاستگاه خنده حضرت سلیمان (ع) یاد فرموده است.

خنده تمسخر

کافران در دنیا با خنده بر مؤمنان به استهزا و تمسخر آنان پرداخته و این عمل آنان را از یاد خدا غافل می‌سازد: ﴿فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِيًّا حَتَّى أَنْسَوْكُمْ ذِكْرِي وَكُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَكُونَ﴾. این آیه را در شأن ابوجهل و یارانش و مسخره شده‌ها را مؤمنانی مانند بلال، صهیب، عمار و خباب دانسته‌اند. این آیه اشاره دارد که مؤمنان سبب شدند تا کافران یاد خدا را فراموش کنند. این گونه اسناد فعل به فاعل، نوعی مجاز در معناست، که فعل به شخصی نسبت داده می‌شود، گرچه او خودش به آن امر نکرده باشد و این شکل تعبیر نشان می‌دهد که مؤمنان نزد کافران فقط جهت ریشخند شدن یاد می‌شده‌اند.

تمسخر مؤمنان به دست کافران در آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ أَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا يَضْحَكُونَ﴾ نیز آمده است. جزای خنده تمسخرآمیز کافران، در آخرت به دو صورت است: هم با خنده تمسخر آمیز مؤمنان: ﴿فَالْيَوْمَ الَّذِينَ آمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ﴾ و هم با عذاب آنها. رسول اسلام (ص) فرمود که دری از بهشت به روی آنان باز می‌شود و لحظه‌ای که قصد ورود بدان را دارند، بسته می‌شود و این عمل به اندازه‌ای انجام می‌شود که آنان خسته می‌شوند و به همین صورت ریشخند می‌شوند.

آیه ﴿فَلَمَّا جَاءَهُمْ بِآيَاتِنَا إِذَا هُمْ مِنْهَا يَضْحَكُونَ﴾ به خنده تمسخرآمیز کافران به هنگام معجزات پیامبر (ص) اشاره دارد، آیه ﴿وَتَضْحَكُونَ وَلا تَبْكُونَ وَأَنتُمْ سَامِدُونَ﴾ نیز در استفهامی توبیخی از اینکه کافران با وجود نزدیکی قیامت هنوز در غفلت و هوسرانی بسر می‌برند می‌پرسد آیا با چنین وضعی که دارید هنوز از روی تمسخر می‌خندید و بخاطر شقاوت دائمی که در انتظار شماست نمی‌گریید؟.

خنده شادی

بهشتیان در سرای دیگر از غم و اندوه به دور و خندان و شادمان هستند: ﴿ضَاحِكَةٌ مُسْتَبْشِرَةٌ﴾ این آیه و آیات پس از آن نشان می‌دهند که در قیامت هر دسته با نشانه‌ای که در چهره‌هایشان هست شناخته می‌شوند: عده‌ای اهل سعادت هستند و چهره‌هایی شاد و نورانی دارند و دسته‌ای اهل شقاوت و دارای صورت‌هایی زشت و تاریک‌اند.

منابع

1. رضایی، حسن؛ مقاله «خنده»؛ دائرة المعارف قرآن کریم ج۷