لیلة المبیت در قرآن

مقدمه

منظور از "لیلة المبیت" شبی است که پیامبر مورد تهدید مشرکین مکه قرار گرفت و حضرت ناچار شد شبانه با صحابی خود ابوبکر مکه را ترک کند و به جای وی علی (ع) در بستر او بخوابد. این شب نقطه عطفی در تاریخ پیامبر و مبدأ حرکت‌های مهم و از آن جمله تشکیل جامعه مدینه است، با این همه در این آیه قرآن به اصل آن اشاره نکرده و به فرد جایگزین و فداکاری آن پرداخته است، هر چند در آیه‌ای دیگر به همراه آن حضرت به نام وی (چنان‌که روش قرآن است) اشاره نکرده است: ﴿إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ﴾^[۱] اگر او پیامبر را یاری نکند، قطعاً خدا او را یاری کرد: هنگامی که کسانی که کفر ورزیدند، او را [از مکّه بیرون کردند و او نفر دوم از دو تن بود، آن‌گاه که در غار [ثَور] بودند، وقتی به همراه خود می‌گفت: “اندوه مدار که خدا با ماست”. پس خدا آرامش خود را بر او فرو فرستاد و او را با سپاهیانی که آنها را نمی‌دیدید تأیید کرد، و کلمه کسانی را که کفر ورزیدند پست‌تر گردانید، و کلمه خداست که برتر است و خدا شکست‌ناپذیر حکیم است.

﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾^[۲].
﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾^[۳].

نکات

در دو آیه فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

پیامبر خود را برای تداوم رسالت و امکان تبلیغ بیشتر به خطر انداخته و کسانی از عزیران خود را برای این مقصود به کار گرفته تا برای رفع خطر دست به فداکاری بزنند. در اینجا اشاره به خوابیدن علی (ع) به جای پیامبر در لیلة المبیت شده^[۴] که موجب جلب مهربانی و رحمت گسترده خداوند است: ﴿وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ﴾؛
خوابیدن علی (ع) به جای پیامبر در لیلة المبیت، نوعی معامله و داد و ستد با خداوند بوده است: ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ﴾؛
جلب رضایت خداوند، هدف علی (ع) از خوابیدن به جای پیامبر در لیلة المبیت است: ﴿... ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ﴾؛
خوابیدن علی (ع) به جای پیامبر در لیلة المبیت، جلوه تدبیر خداوند، در برابر مکر و توطئه کافران قریش: ﴿وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾، علامه طباطبایی می‌نویسد: معنای آیه این است که: "به یاد آر و یا باید به یاد آورند آن روزی که کفار قریش برای ابطال دعوتت به تو مکر کرده و خواستند تو را به یکی از امور سه‌گانه دچار سازند یا تو را حبس کنند و یا بکشند و یا بیرونت کنند، آنان مکر می‌کنند و خداوند هم مکر می‌کند و خدا بهترین مکرکنندگان است و تردیدی که در آیه به منظور بیان و شرح مکر کفار میان حبس، کشتن و بیرون کردن نموده خود دلالت می‌کند بر اینکه کفار قریش درباره امر رسول خدا (ص) و خاموش کردن نور دعوتش که یگانه آرزویشان بود با هم مشورت کرده‌اند و همین دلالت، روایاتی را که در شأن نزول آیه وارد شده است تأیید می‌کند، چون در آن روایات که ـ ان شاء اللَّه ـ بزودی در بحث روایتی آینده خواهد آمد نیز دارد که مشرکین در “دار الندوة” درباره امر آن جناب با یکدیگر گفتگو می‌کرده‌اند"^[۵].^[۶]

منابع

سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲

پانویس

↑ «اگر او را یاری ندهید بی‌گمان خداوند یاریش کرده است هنگامی که کافران او را که یکی از دو نفر بود (از مکّه) بیرون راندند، آنگاه که آن دو در غار بودند همان هنگام که به همراهش می‌گفت: مهراس که خداوند با ماست و خداوند آرامش خود را بر او فرو فرستاد و وی را با سپاهی که آنان را نمی‌دیدید پشتیبانی کرد و سخن کافران را فروتر نهاد و سخن خداوند است که فراتر است و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۴۰.
↑ «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.
↑ «و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است» سوره انفال، آیه ۳۰.
↑ (سدی) از ابن عباس نقل کرده که این آیه درباره علی بن ابی طالب (ع) نازل شد هنگامی که مشرکان تصمیم بر قتل رسول اکرم (ص) داشتند و آن حضرت از مکه خارج شد و به غار «ثور» پناه برد. در آن شب علی! در رختخواب رسول اکرم (ص) خوابید و در بین مکه و مدینه این آیه فرود آمد و نقل شده که وقتی علی (ع) در رختخواب پیغمبر خوابید جبرئیل در بالای علی (ع) و میکائیل در پایین پایش ایستاده بودند و جبرئیل فریاد می‌زد «آفرین، آفرین بر مثل تو باد که خداوند به تو بر ملائکه مباهات کرد». (ترجمه مجمع البیان، ج۲، ص۲۶۸).
↑ ترجمه المیزان، ج۹، ص۸۶.
↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲، ص ۶۰۲.

[1] «اگر او را یاری ندهید بی‌گمان خداوند یاریش کرده است هنگامی که کافران او را که یکی از دو نفر بود (از مکّه) بیرون راندند، آنگاه که آن دو در غار بودند همان هنگام که به همراهش می‌گفت: مهراس که خداوند با ماست و خداوند آرامش خود را بر او فرو فرستاد و وی را با سپاهی که آنان را نمی‌دیدید پشتیبانی کرد و سخن کافران را فروتر نهاد و سخن خداوند است که فراتر است و خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۴۰.

[2] «و از مردم کسی است که در به دست آوردن خشنودی خداوند از جان می‌گذرد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره بقره، آیه ۲۰۷.

[3] «و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است» سوره انفال، آیه ۳۰.

[4] (سدی) از ابن عباس نقل کرده که این آیه درباره علی بن ابی طالب (ع) نازل شد هنگامی که مشرکان تصمیم بر قتل رسول اکرم (ص) داشتند و آن حضرت از مکه خارج شد و به غار «ثور» پناه برد. در آن شب علی! در رختخواب رسول اکرم (ص) خوابید و در بین مکه و مدینه این آیه فرود آمد و نقل شده که وقتی علی (ع) در رختخواب پیغمبر خوابید جبرئیل در بالای علی (ع) و میکائیل در پایین پایش ایستاده بودند و جبرئیل فریاد می‌زد «آفرین، آفرین بر مثل تو باد که خداوند به تو بر ملائکه مباهات کرد». (ترجمه مجمع البیان، ج۲، ص۲۶۸).

[5] ترجمه المیزان، ج۹، ص۸۶.

[6] سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲، ص ۶۰۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]