مراد از عبارت وهم راکعون در آیه ۵۵ سوره مائده چیست؟ (پرسش)
| مراد از عبارت وهم راکعون در آیه ۵۵ سوره مائده چیست؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ آیه ولایت |
| مدخل اصلی | آیه ولایت |
| تعداد پاسخ | ۱ پاسخ |
مراد از عبارت وهم راکعون در آیه ۵۵ سوره مائده چیست؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث آیه ولایت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی آیه ولایت مراجعه شود.
عبارت‌های دیگری از این پرسش
جمله حالیه وهم راکعون شامل چه کسانی می‌شود؟
پاسخ نخست
حجت الاسلام و المسلمین ربانی گلپایگانی در کتاب «براهین و نصوص امامت» در این‌باره گفته‌‌اند:
«در اینکه واژه رکوع در معنای خضوع به کار رفته است، سخنی نیست. سخن در این است که خضوع، معنای مجازی رکوع است، نه معنای حقیقی آن. معنای حقیقی رکوع، همان حالت انحنا است که نوع خاصی از آن به عنوان یکی از ارکان نماز شناخته شده است. خلیل بن احمد فراهیدی (متوفای ۱۷۰ق) گفته است: کل شیء (شخص) ینکب لوجهه، فیمس برکبتیه الأرض أولا یمسّ بعد ان تطأطاً رأسه فهو راکع؛ هر چیزی (انسانی) که با صورت به سوی زمین روی می‌آورد، خواه زانوهایش به زمین برسد یا نرسد، در حالی که سر را به زیر انداخته است، راکع خوهد بود”. وی سپس بیت زیر را از لُبَید شاهد آورده است: اخبر اخبار القرون التی مضت أدب کأنی کلما قمت راکع[۱]
ابن‌درید (متوفای ۳۲۱ ه) نیز گفته است: الراکع الذی یکبو علی وجهه، و منه الرکوع فی الصلوة؛ راکع کسی است که با صورت به جانب زمین روی می‌آورد، و رکوع در نماز، گونه‌ای از این حالت است”[۲].
ابن‌فارس (متوفای ۳۹۵ق) نیز گفته است: الراء و الکاف و العین اصل واحد یدل علی انحناء فی الانسان و غیره؛ راء، کاف و عین (= رکع) یک اصل است و بر انحنا در انسان و غیر انسان دلالت می‌کند”. وی سپس شعر لبید را شاهد آورده و افزوده است: در حدیث از مشایخ رکّع یاد شده است، و مقصود پیرمردان قد خمیده است و رکوع در نماز از همین معنا است”[۳].
راغب اصفهانی(متوفای ۵۰۲ق) نیز گفته است: الرکوع الانحناء فتارة یستعمل فی الهیئة المخصوصة فی الصلوة، و تارة فی التواضع و التذلل[۴]؛ رکوع به معنای انحنا و خمیدگی است، گاهی در انحنای خاص در نماز به کار می‌رود، و گاهی در تواضع و فروتنی”. ممکن است گفته شود رکوع در لغت به معنای مطلق انحنا و فرو آوردن سر و صورت به سوی زمین است، در حالی که رکوع در نماز نوع خاصی از این حالت است. بنابراین، واژه رکوع در معنای خاص آن در نماز، برگرفته از معنای لغوی و از واژگان منقول است. و بر استعمال آن در خضوع و فروتنی برتری نخواهد داشت و تعیین هر یک از آن دو نیازمند قرینه و دلیل است.
پاسخ این است که اولاً: کاربرد رکوع در معنای خاص آن در نماز از کاربرد رکوع در معنای تذلّل و خضوع به معنای لغوی آنکه مطلق انحناء است نزدیک‌تر است، چنان‌که کاربرد آن نیز شایع‌تر است و هرگاه بدون قرینه ذکر شود، همین معنا از آن به ذهن تبادر می‌کند و هر گاه لفظی دو معنای مجازی داشته باشد، آن معنایی که به معنای لغوی نزدیک‌تر است مقصود خواهد بود. ثانیاً: روایات شأن نزول که بیانگر نزول آن درباره امیرالمؤمنین (ع) است با رکوع در نماز سازگار است و احتمال دیگر را نفی می‌کند.
از آنچه گفته شد، نادرستی وجه دیگری که عبدالجبار معتزلی گفته است نیز روشن شد. وی جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ را حال دانسته است، ولی آن را به معنای خضوع گرفته است، یعنی آنان زکات را در حال خضوع و فروتنی می‌پردازند نه بر سبیل تکبر و منّت‌گذاری[۵].
وجوه دیگر درباره جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ و جایگاه ادبی آن وجوه دیگری نیز گفته شده است:
- مقصود این است که آنان اهل نمازند، و ذکر رکوع به سبب برتری و شرافت آن است، چنان‌که در آیه دیگر فرموده است: ﴿وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾[۶].
- اصحاب پیامبر (ص) در زمان نزول آیه سه دسته بودند: عده‌ای نماز خود را پایان داده بودند، گروهی انفاق کرده بودند و دسته‌ای نماز می‌خواندند و در حال رکوع بودند. بدین سبب در آیه، سه ویژگی، یاد شده است تا همگان را شامل شود[۷].
- مقصود این است که آنان نماز را با رکوع انجام می‌دهند، نه مانند یهود که نماز را بدون رکوع به جای می‌آورند[۸].
نقد: نادرستی وجه نخست روشن است، زیرا قبل از جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ جمله ﴿يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ﴾ آمده است. در این صورت بر اینکه آنان اهل نمازند، قبلاً تصریح شده است و تکرار آن با جمله ﴿وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾ وجهی ندارد و اگر مقصود مزیت و برتری بود، سجود بر رکوع برتری دارد، زیرا دلالتسجده بر خضوع در برابر خالق از دلالترکوع نمایان‌تر است.
وجه دوم از قبیل تخرّص به غیب است، از کجا معلوم که اصحاب پیامبر (ص) در یکی از حالت‌های سه‌گانه مذکور بودند؟ زیرا حالت‌های دیگری نیز قابل تصور است. علاوه بر این، این حالت‌های سه‌گانه، منافقان را خارج نخواهد کرد، زیرا آنان نیز به ظاهر، نماز به جای می‌آوردند، و زکات می‌پرداختند و رکوع می‌کردند.
در نقد وجه سوم نیز باید گفت: این مطلب که نماز مسلمانان با رکوع است، امری واضح و آشکار بود و بر کسی پوشیده نبود تا نیازمند ذکر جداگانه باشد و بر تکرار آن نیز نتیجه‌ای مترتب نبوده است»[۹].
منبع‌شناسی جامع آیه ولایت
پانویس
- ↑ کتاب العین، ج۱، ص۲۰۰.
- ↑ الجمهرة فی اللغة، ج۲، ص۷۷۰.
- ↑ معجم المقاییس فی اللغة، ص۴۲۰.
- ↑ المفردات فی غریب القرآن، ص۲۰۲.
- ↑ المغنی، الإمامة، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ «و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و با نمازگزاران نماز بگزارید» سوره بقره، آیه ۴۳.
- ↑ دو وجه یاد شده را رازی نقل کرده است. التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۲۵.
- ↑ شرح المقاصد، ج۵، ص۲۷۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، علی، براهین و نصوص امامت ص ۱۶۴.