مرجعیت علمی امام حسن
مرجعیت و فعالیت‌های علمی
امامان شیعه(ع) به استناد روایات فراوان، مصادیق اصلی «اهل بیت» و «اهل ذکر» هستند که خداوند آنان را از هر گناه و اشتباهی پاک نموده و دستور داده اسـت تا مردم در اموری که نمی‌دانند به آنان مراجعه نمایند. اهل بیت(ع)، پس از قرآن، ثقل اصغر هستند که در کنار قرآن تا حوض کوثر خواهند بود. آنان سفینه نوح(ع) هستند که هر که وارد آن شد، راه سعادت و نجات یافت و آنکه بیرون ماند در باطل غرق شد.
امام مجتبی(ع) در دوران ده ساله آخر زندگی خود، افزون بر سیره و سلوک عملی و ترویج مکارم اخلاقی، به ترویج احکام و معارف الهی، تبیین سنن نبوی(ص) و تربیت شاگردان پرداخت. چنان که عثمان بن عفان در نوجوانی یا جوانی امام حسن(ع) درباره علم آن حضرت، خطاب به شخصی که در نزد او حاضر بود گفت: «کجا می‌توانی مانند این جوانان را پیدا کنی؟ آنان خاندانی هستند که کانون علم و حکمت و سرچشمه نیکی و فضیلت‌اند»[۱].
چنان‌که دانسته شد آن حضرت برخلاف شیوه رایج عصر خود که بر عدم کتابت حدیث بود، فرزندان و دیگر وابستگان را با تأکید بسیار به فراگیری دانش و بـه خصوص ثبـت و نوشتن آن سفارش می‌کرد[۲] و پس از نماز صبح در مسجدالنبی(ص) می‌نشست و به بیان احکام و معارف الهی می‌پرداخت[۳].
این روایت کوتاه، کلیدواژه‌ای است که به فعالیت علمی امام به عنوان مرجعی در میان مردم حکایت دارد و بایسته بود تا در منابع حدیثی، فقهی، تاریخی، تفسیری و ادبی گزارش‌هـای فراوانی طی ده سال اجلاس آن حضرت در مدینه برجای مانده باشد، ولی اطلاعات مربوط به فعالیت‌ها و میراث علمی امام مجتبی(ع) بسیار اندک گزارش شده اسـت. شاید این موضوع ناشی از سانسور حاکمیت و نیز تحت الحفظ بودن آن حضرت در ایام مدینه و یا محدودیت‌ها و علل و عوامل دیگری بوده که بر ما پوشیده مانده است. شاید مطالب و حکمت‌های امام به دیگران منسوب شده باشد، چنان‌که گفته شده است که کتاب الادب ابن مقفع با بیش از ده خصلت از محاسن اخلاقی به امام حسن(ع) منسوب شده است[۴]. برخی سخنان حکیمانه آن حضرت در منابع تاریخی و حدیثی ثبت شده است[۵].[۶]
میراث علمی
بُعد تفسیری
هر چند روایات تفسیری حضرت نسبت به امامان دیگر اندک است، اما همین روایات اندک دست‌مایه خوبی برای کشف نگاه امام حسن(ع) به چگونگی تفسیر است. بر اساس پژوهشی، مهم‌ترین گونه‌های تفسیری روایات امام حسن(ع) عبارت است از: ذکر سبب نزول، بیان معنی مفردات، بیان بطون آیات، تبیین آیات از راه بیان مصادیق، تبیین آیات الاحکام، ذکر جزئیات داستان‌های قرآن کریم، استناد و استشهاد به آیات، عمل به آیه با عمل به مفاد آن، علم قرائت، فضایل و خواص قرائت سوره‌ها و آیات. روش امام حسن(ع) در تفسیر قرآن کریم عبارت است از: تفسیر قرآن با سنت و استناد به قواعد زبان عرب.
مبانی قرآن شناختی امام حسن(ع) در تفسیر قرآن کریم عبارت است از: هدایت‌گری قرآن و صیانت قرآن از تحریف[۷].[۸]
میراث مکتوب
برای امام حسن(ع) از دو اثر ذیل نام برده شده است: رساله امام در باب استطاعت؛ ابن شعبه حرانی (م قرن ۴) و کراجکی (م۴۴۹) از نامه امام مجتبی(ع) به حسن بصری درباره استطاعت که یک بحث کلامی فقهی است، یاد کرده است[۹]. قرآن منسوب به امام(ع)؛ نسخه‌ای از قرآن منسوب به خط امام مجتبی(ع) است، با این توضیحات که:
- قرآن منسوب به خط امام مجتبی(ع) در موزه مجموعه چهل ستون اصفهان نگه‌داری می‌شود.
- قسمتی از قرآن کریم روی پوست آهو به خط کوفی، به شیوه اعراب‌گذاری ابوالاسود دوئلی و خلیل بن احمد فراهیدی به خط ضحاک بن عجلان با مهر الحاقی، منسوب به امام حسن بن علی بن ابیطالب(ع) مشتمل بر ۵۷۵ ورق به طول ۴۲ سانت و عرض ۳۵ سانت[۱۰].
تربیت شاگردان
در یک تقسیم‌بندی کلی می‌توان اصحاب امام مجتبی(ع) را به دو دسته صحابه و تابعین تقسیم کرد. شماری از اصحاب و شاگردان آن حضرت عبارت‌اند از: حذیفة بن یمان، اصبغ بن نباته، انس بن مالک، بریدة بن خصیب اسلمی، جابر بن عبدالله انصاری، ابان بن طفیل، ابن ابی لیلی، ابن ابی‌هاله، ابواسحاق سبیعی، ابوبرزه اسلمی، ابوطفیل عامر بن واثله، ابولیلی بلال یا بلیل و یا داود بن بلال، ابووائل شقیق بن سلمه اسدی کوفی، جندب بن عبدالله بن قعین و حارث الاعور. عطاردی در کتاب مسند الامام المجتبی(ع) ۱۳۸ نفر را نام برده که از امام حسن(ع) روایت کرده‌اند[۱۱].
در بخش با واسطه نیز چنانچه روایت مسند باشد بدیهی است که روایت به یکی از اصحاب امام حسن(ع) باید ختم شود که در این صورت روایت به نام آن صحابی خواهد بود، ولی اگر مرسل باشد به همان راوی اختصاص خواهد یافت. روایت امامان معصوم بعدی که از امام مجتبی مطلبی نقل کرده‌اند از این باب است[۱۲].
منابع
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲
پانویس
- ↑ ر.ک: صدوق، الخصال، ج۱، ص۱۳۸.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، الطبقة الخامسه، ج۱، ص۲۹۲.
- ↑ ابن طلحه شافعی، مطالب السؤول، ۲۳۰-۲۳۱؛ ابن صباغ، الفصول المهمه، ج۲، ص۷۰۲.
- ↑ ر.ک: هاشمی خوئی، منهاج البراعه، ج۳، ص۳۸۵.
- ↑ برای نمونه ر.ک: یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۱۶.
- ↑ ر.ک: سهیلا جلالی و فریده امینی، «گونه‌شناسی روایات امام حسن(ع) در تفسیر قرآن کریم»، «متن»پژوهی، ش۱۱، ۱۳۹۳، ص۲۳۹-۲۶۰.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۱۸.
- ↑ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ص۲۳۱؛ کراجکی، کنز الفوائد، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲ ص ۱۱۹.
- ↑ عطاردی، مسند الامام المجتبی(ع)، ص۷۳۵.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۱۱۸.