نظم عادلانه

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت

مقدمه

در اندیشه سیاسی اسلام، نوع نگرش به هستی و در صدر خلقت بودن خداوند، حکایت از یک نظم پیشینی[۱] و عقلی دارد. در این خوانش، نوعی «تعین»، «تشکل» و «تفهم» از پیش تعریف شده، وجود دارد. دستی از قبل هستی را شکل و نظم بخشیده و آن را با هدفی مشخص آفریده است. وحی، نظم و نظام جامعه را ترسیم کرده و پیامبران الهی جامعه مطلوب را به بشر اعلام کرده‌اند، جامعه‌ای که در آن با عدالت و آزادی، مسیر سعادت و تعالی جامعه انسانی ترسیم می‌شود.

در نگاهی اجمالی، بر اساس هستی‌شناسی قرآنی، خدامحور است. به تعبیر «توشیهیکو ایزوتسو»[۲] در کتاب «خدا و انسان در قرآن»: جهان قرآنی، از لحاظ وجودشناختی، جهان خدا - مرکزی است. خدا درست در مرکز جهان هستی است و همه چیزهای دیگر، انسانی و غیرانسانی، آفریده‌های او و بنابراین در سلسله مراتب هستی بی‌نهایت پایین‌تر از او قرار گرفته‌اند. از این لحاظ، هیچ چیز مقابل و معارض با او نمی‌ایستد[۳].

این جهان دارای مشیتی حکیمانه است که نظام هستی را بر پایه عدالت، رحمت و خیر بنا نهاده است و نگرشی تک‌سویه را رسم می‌کند که از خداوند بر آمده و به سوی او روی دارد. در جهان‌بینی توحیدی، جهان «یک قطبی» و «تک‌محوری» است. در این نگرش، جهان ماهیتی «از اویی»[۴]، إِنَّا لِلَّهِ[۵] و «به سوی اویی»، إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ[۶] دارد، موجودات جهان با نظامی هماهنگ به یک سو و به طرف یک مرکز، تکامل می‌یابند[۷]. بر اساس جهان‌بینی و هستی‌شناسی دینی، جهان در حال تکامل و به سوی کمال مطلق در حرکت است و انسان در این تکامل و حرکت، مسیر جاودانه پیش روی دارد و آن رسیدن به کمال نهایی است که خداوند بزرگ باشد؛ لذا در قرآن کریم می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ[۸].

از دیگر جهت، این سامانه، نظام احسن است و به سوی کمال در حرکت. انسان به عنوان جانشین خداوند، دارای جایگاهی شایسته و برتر در این نظام قرار دارد و هدف از آفرینش هستی، آن است تا انسان‌ها به کمال مطلوب دست یابند؛ امری که بر اساس عدالت تشریعی، یاور و هدایتگر انسان‌ها در این مسیر، پیامبران الهی (ع) و ائمه معصومین (ع) می‌باشند.

در منطق قرآن کریم، تکوین و تشریع با هم منطبق و در راستای یک امرند؛ لذا نظمی که در هستی جریان می‌یابد از آنجاکه از کانون عدالت بر می‌آید، عادلانه خواهد بود. در نظم تکوینی تأکید می‌گردد خورشید و ماه، گردشی منظم دارند: الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ[۹].

همچنین زمین و آسمان بر مداری معین می‌گردند: إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ[۱۰].

آن‌گونه که در نظم و نظام جامعه نیز قوانین الهی برای رسیدن جوامع به عدالت، مورد تأکید می‌باشد، این مقررات الهی، برقرارکننده نظم و برنامه در زندگی فردی و اجتماعی برای دستیابی به عدالت است و تصریح می‌شود که هر کس از حدود الهی تجاوز کند، ستمکار است: وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ[۱۱].

نظام هستی و آفرینش بر نظم عادلانه و رعایت توازن و شایستگی‌ها برپا شده است و از مقام الهی در تدبیر امور به قیام به عدل یاد می‌شود که فرمود: شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ[۱۲]. پس بخشی از این نظم که مربوط به تدبیر امور سیاسی- اجتماعی انسان‌هاست، در عدالت تشریعی جلوه دارد، امری که نظام‌مندی و نظم جامعه را به شکلی عادلانه راهبری می‌کند؛ در این معنا، خداوند، انسان‌ها و جوامع انسانی را به عنوان موجوداتی که شایستگی دریافت کمال عقلی و معنوی را دارند، با دستورهایی سامان می‌دهد که عملی کردن آنها، جوامع را به سوی عدالت می‌بَرَد.[۱۳]

پرسش مستقیم

منابع

پانویس

  1. a priori..
  2. Toshihiko Izutsu..
  3. ر. ک: توشیهکو ایزوتسو، خدا و انسان در قرآن معنی‌شناسی جهان‌بینی قرآنی، ص۱۵.
  4. با توجه به حرف «ل» در آیه، شاید تعبیر بهتر، «برای اویی» باشد.
  5. «ما از آن خداوندیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
  6. «و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
  7. مرتضی مطهری، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، ص۸۳.
  8. «ای انسان! بی‌گمان تو به سوی پروردگارت سخت کوشنده‌ای، پس به لقای او خواهی رسید» سوره انشقاق، آیه ۶.
  9. «خورشید و ماه دارای شمارگانند» سوره الرحمن، آیه ۵.
  10. «بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰.
  11. «آنان که از حدود خداوند تجاوز کنند ستمگرند» سوره بقره، آیه ۲۲۹.
  12. «خداوند- که به دادگری ایستاده است- و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.
  13. سیدباقری، سید کاظم، عدالت سیاسی در قرآن کریم، ص ۱۷۲.