همسایه در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

یکی دیگر از بایسته‌های اخلاقی مورد توصیه قرآن، رعایت حقوق همسایه است. “جار” در لغت به کسی گفته می‌شود که در نزدیکی ما خانه و مسکن دارد و زندگی می‌کند. این واژه به معنای نزدیکی است، زیرا کسی که همسایه است همانند برادر و دوست، شمرده می‌شود و حق همسایگی عقلاً و شرعاً بسیار بزرگ و سنگین است؛ همچنین بر هر کسی که حقش بر دیگری بزرگ باشد یا حق بزرگی پیدا کند یا همسایه غیرخویشاوندی که مانند همسایه خویشاوند، حق بزرگی نزد همسایگان یافته باشد، “جار” اطلاق می‌شود^[۱].

همسایگان نیز به دلیل تفاوت در قرب اعم از قرب نسبی و خویشاوندی یا قرب مکانی با قرب اعتقادی و همچنین داشتن بُعد در این سه جنبه، وضعیت متفاوت و قاعدتاً حقوق و انتظارات متفاوتی دارند. طبق پاره‌ای روایات، تا چهل خانه از چهار طرف همسایه محسوب می‌شوند. قرآن در آیه ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ مَنْ كَانَ مُخْتَالًا فَخُورًا﴾^[۲] علاوه بر ذکر همسایگان نزدیک، تصریح به حق همسایگان دور کرده است، زیرا کلمه همسایه معمولاً مفهوم محدودی دارد و تنها همسایگان نزدیک را در بر می‌گیرد. نیز ممکن است منظور از همسایگان دور، همسایگان غیرمسلمان باشد، زیرا حق جوار (همسایگی) در اسلام به همسایگان مسلمان منحصر نیست و غیرمسلمانان را نیز شامل می‌شود (مگر آنهایی که با مسلمانان سر جنگ داشته باشند)^[۳]. علامه طباطبایی نیز در تفسیر آیه مذکور با بسط دیگری در مفهوم همسایه می‌نویسد: و جمله ﴿الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ﴾ به معنای کسی است که پهلوی آدمی باشد، حال یا در سفر از سایر رفقا به انسان نزدیک‌تر باشد، یا در حضر خانه‌اش دیوار به دیوار آدمی باشد یا در جای دیگر مصاحب آدمی باشد^[۴].^[۵]

آیات قرآنی مرتبط

توصیه به رعایت حقوق همسایه خویشاوند و نزدیک: ﴿وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَبِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ...﴾^[۶].^[۷]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۱۱.
↑ «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر و به خویشاوند و یتیمان و تهیدستان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همراه همنشین و در راه مانده و بردگانتان نکویی ورزید؛ بی‌گمان خداوند کسی را که خودپسندی خویشتن‌ستای باشد دوست نمی‌دارد» سوره نساء، آیه ۳۶.
↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۳۸۱.
↑ سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۶۲.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۴۱.
↑ «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر و به خویشاوند و یتیمان و تهیدستان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همراه همنشین و در راه مانده و بردگانتان نکویی ورزید؛ بی‌گمان خداوند کسی را که خودپسندی خویشتن‌ستای باشد دوست نمی‌دارد» سوره نساء، آیه ۳۶.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۴۱.

[1] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۱۱.

[2] «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر و به خویشاوند و یتیمان و تهیدستان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همراه همنشین و در راه مانده و بردگانتان نکویی ورزید؛ بی‌گمان خداوند کسی را که خودپسندی خویشتن‌ستای باشد دوست نمی‌دارد» سوره نساء، آیه ۳۶.

[3] ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۳۸۱.

[4] سید محمد حسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۴، ص۵۶۲.

[5] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۴۱.

[6] «خداوند را بپرستید و چیزی را شریک او نکنید و به پدر و مادر و به خویشاوند و یتیمان و تهیدستان و همسایه خویشاوند و همسایه دور و همراه همنشین و در راه مانده و بردگانتان نکویی ورزید؛ بی‌گمان خداوند کسی را که خودپسندی خویشتن‌ستای باشد دوست نمی‌دارد» سوره نساء، آیه ۳۶.

[7] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۳۴۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]