اسماء بن خارجه فزاری
اسماء بن خارجه فزاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماء بن خارجه فزاری در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارداسماء بن خارجه فزاری، یکی از سربازان و نیروهای تحت امر عمر بن سعد در کربلا بود.
مقدمه
اسماء بن خارجه بن حصن بن حذیفه بن بدر فزاری، مکنی به «ابو حسّان»، «ابو محمد» و «ابو هند» بود.[۱] او قبل از بعثت متولد شد.[۲] زمانی که زیاد بر ضد حُجر بن عَدی از سران قریش شهادت گرفت، اسماء بن خارجه نیز در زمره شهادت‌دهندگان بود.[۳]
دخترش هند همسر عبیدالله بن زیاد بود که پس از کشتن عبیدالله به دست نیروهای ابراهیم بن مالک اشتر اسیر شد. ابراهیم یکصد هزار درهم به او داد و همراه سواری، هند را به بصره نزد پدرش فرستاد[۴].[۵]
نقش اسماء بن خارجه فزاری در دستگیری هانی بن عروه
اسماء بن خارجه در دستگیری هانی بن عروه نقش مستقیم داشت. عبید الله بن زیاد با دانستن مخفی‌گاه مسلم بن عقیل و اطلاع از سران و یاران و هواداران او، از روسای قبایل خواست که به دیدارش بیایند. اما هانی بن عروه به دیدار او نرفت و خود را به بیماری زد. عبیدالله از راه مکر و حیله وارد شد تا بتواند به طریقی او را به دار الاماره بکشاند و بین او و مسلم جدایی اندازد. او اسماء بن خارجه برادرزاده هانی را به همراه محمد بن اشعث، دوست هانی[۶] و عمرو بن حجاج زبیدی پدر روعه همسر هانی[۷]، که هر سه از اقوام و دوستان هانی بودند و به دربار عبیدالله بن زیاد رفت و آمد داشتند، خواست تا هانی را وادار کنند که به نزدش بیاید. هر سه آنان به نزد هانی رفتند. اگر چه هانی مایل نبود به نزد عبیدالله برود و می‌گفت چون مسلم در نزد من است، صلاح نیست که بروم، اما آنان از او خواستند تا برای گم کردن راه و حفظ جان مسلم، به دیدن عبیدالله برود. در نزدیکی دارالاماره احساس خطر کرد و به حسان بن اسماء خارجه که همراه پدرش اسماء بن خارجه فزاری بود، گفت: «به خدا از این مرد هراسناک و نگرانم». اما اسماء بن خارجه فزاری گفت: «هیچ ترسی به دل راه مده. تو بی‌گناهی».
بالاخره هانی علی‌رغم میل خود به دارالاماره رفت[۸] و همین امر باعث شد تا عبیدالله بن زیاد بتواند بین او و مسلم بن عقیل جدایی اندازد که این جدایی در شکست نهضت مسلم تأثیر بسیاری داشت. چون اسماء بن خارجه فزاری دید که عبیدالله بن زیاد، هانی را مجروح و دستور قتل او را صادر کرد، از اینکه باعث شده بود که هانی به دارالاماره بیاید، پشیمان شد و به عبیدالله گفت: «ما فرستادگان خیانت بودیم. به ما گفتی این مرد را پیش تو آریم و چون به نزد تو واردش کردیم، صورتش را در هم شکستی و خونش را بر ریشش روان کردی و گفتی که او را خواهی کشت». عبیدالله خشمگین شد و گفت: «او را بگیرید و آزار دهید»[۹][۱۰]
نقش اسماء بن خارجه فزاری در قیام مسلم بن عقیل
هنگام قیام مسلم بن عقیل، پسر زیاد چون خود را گرفتار دید، از بیست تن بزرگان کوفه که گرد او را گرفته بودند، تنی چند را میان مردم فرستاد تا به وسیله زر و زور و تزویر جمعیت را پراکنده سازند. یکی از آن افراد، اسماء بن حسان خارجه بود.[۱۱] به این ترتیب در طی یک روز مردمی که بر سر جان خود با مسلم پیمان بسته بودند، از گرد او پراکنده شدند.[۱۲]
نقش اسماء بن خارجه فزاری در واقعه کربلا
اسماء بن خارجه فزاری در روز عاشورا در کربلا حضور داشت و یکی از نیروهای عمر بن سعد بود، اما در اینکه آیا در قتل اصحاب و خاندان امام حسین (ع) دست داشته یا خیر، در تاریخ ذکری به میان نیامده است.
پس از شهادت امام حسین (ع)، سپاه کوفه قصد کشتن حسن بن حسن (حسن مثنی)، فرزند امام حسن (ع) را داشتند، که او مانع شد. حسن بن حسن (ع) تنها رزمنده کربلاست که در روز عاشورا به میدان جنگ شتافت و دلیرانه جنگید و در حالی که مجروح شده بود، از اسب به زمین افتاد. دشمن به گمان اینکه به قتل رسیده او را رها کردند. اما بعد از شهادت امام حسین (ع)، اسماء بن خارجه فزاری که از اقوام مادری او بود و در سپاه عمر بن سعد بود، از کشتن او مانع شد و او را با خود به کوفه برد و جراحات او را معالجه کرد تا اینکه التیام یافت و آن‌گاه به مدینه منتقل گردید.[۱۳]
قیام مختار
به هنگام قیام مختار ثقفی به سال ۶۶ هجری، اسماء بن خارجه فزاری جزو سرداران عبدالله بن مطیع والی کوفه بود. اسماء بن خارجه فزاری هنگام حمله ابراهیم بن مالک اشتر فرمانده سپاه مختار، عقب‌نشینی کرد و تا نزدیک خانه‌های کوفه متواری شد. هنگامی که محاصره عبدالله بن مطیع و یارانش در قصر شدت یافت، شبث از او خواست که از مختار امان بخواهد. عبدالله بن مطیع نظر اسماء بن خارجه را پرسید. او و دیگر اشراف کوفه نیز همین نظر را داشتند، اما عبدالله بن مطیع نپذیرفت و ناگزیر به پیشنهاد دیگر شبث، مخفیانه گریخت و بزرگان کوفه از جمله اسماء بن خارجه فزاری با مختار بیعت کردند.[۱۴] زمانی‌که مختار شروع به قتل‌عام قاتلین شهدای کربلا نمود، اسماء بن خارجه فزاری از بیم جان، از مختار گریخت و همراه تنی چند از افراد خانواده و دوستان خود کنار آبی از قبیله بنی اسد به نام ذَروَة رفت و همانجا ماند.
به دستور مختار خانه وی و همچنین خانه بستگانش که با وی همکاری داشتند، ویران شد.[۱۵] اسماء بن خارجه فزاری تا هنگام کشته شدن مختار و آمدن مصعب بن زبیر به کوفه همچنان مقیم ذروه بود، سپس به خانه و زندگی خود در کوفه برگشت.[۱۶]
در برخی از منابع آمده که او بر عبدالملک بن مروان – خلیفه اموی- وارد شد و از سوی او مورد تکریم قرار گرفت.[۱۷] دیدار مشابهی هم برای او، در برخی از منابع با حجاج بن یوسف ثقفی به ثبت رسیده است.[۱۸] نقل شده است که سعایت او نسبت به کمیل بن زیاد، زمینه شهادت این یار مخلص امیرمؤمنان (ع) را توسط حجاج فراهم آورد.[۱۹]
مرگ اسماء بن خارجه فزاری در منابع مختلف نقل شده است. عده‌ای وفات او را در سال شصت،[۲۰] برخی سال شصت و پنج،[۲۱] بعضی سال شصت و شش[۲۲] و عده‌ای هم مرگ او را در سال هشتاد و دو هجری،[۲۳] در سن هفتاد[۲۴] یا هشتاد سالگی[۲۵] دانسته‌اند.
اسماء بن خارجه فزاری در برخی از منابع رجالی از تابعین و از رجال طبقه اول به شمار می‌رود.[۲۶] او از «جماعتی از اصحاب نبی اکرم (ص)»[۲۷] از جمله علی بن ابی طالب (ع) و ابن‌مسعود روایت نقل کرده است.[۲۸] ابن‌حبان در کتابش او را از راویان موثق برمی‌شمارد[۲۹][۳۰]
جستارهای وابسته
- حسان بن اسماء بن خارجه (فرزند)
- هند دختر اسماء بن خارجه (فرزند)
- عبیدالله بن زیاد (داماد)
منابع
پانویس
- ↑ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ذهبی، محمد بن احمد، چاپ بشار عوّاد معروف، بیروت: ۱۴۲۴ قمری. ، حوادث و وفیات ۶۱-۸۰ هجری، ص۷۲.
- ↑ الاصابه فی تمییزالصحابه، ابن‌حجر عسقلانی، شهاب‌الدین احمد بن علی، به کوشش علی‌محمد بجاوی، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی، ۱۳۲۸ قمری. ، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی. ، ج۵، ص۲۶۳؛ تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی. ، ج۵، ص۲۷۰.
- ↑ الاخبار‌الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی. الطوال، ص۲۲۶.
- ↑ محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید، ص ۱۸۵-۱۸۸.
- ↑ الاخبار‌الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی. الطوال، ص۲۳۶.
- ↑ تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی. ، ج۵، ص۳۴۹؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی. ، ج۵، ص۴۵؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری. ، ج۴، ص۲۸؛ اعلام الوری باعلام الهدی، طبرسی، ابوعلی فضل‌بن حسن، تحقیق سیدمحمد مهدی و سیدحسن خرسان، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، ۱۳۳۸ قمری. ، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ ر. ک:الطبقات الکبری، ابن سعد کاتب واقدی، محمد، چاپ احسان عباس، بیروت: دار صادر، ۱۴۰۵ قمری. ، ج۵، ص۴۶۲؛ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی. ، ج۳، ص۳۳۷-۳۳۸؛ الاخبار‌الطوال، دینوری، ابوحنیفه احمد بن داوود، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره: ۱۹۶۰ میلادی. الطوال، ص۲۳۶؛ تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی. ، ج۵، ص۳۶۰؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی. ، ج۵، ص۴۴-۴۵؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری. ، ج۴، ص۲۸؛ اعلام الوری باعلام الهدی، طبرسی، ابوعلی فضل‌بن حسن، تحقیق سیدمحمد مهدی و سیدحسن خرسان، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه، ۱۳۳۸ قمری. ، ج۱، ص۴۴۰.
- ↑ تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی. ، ج۵، ص۳۶۷؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی. ، ج۵، ص۴۸؛ الکامل فی التاریخ، ابن اثیر، عزّالدین علی بن احمد بن ابی الکرم، تحقیق مکتبه التراث، بیروت: ۱۳۸۵-۱۳۸۶ قمری. ، ج۴، ص۲۹.
- ↑ محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید، ص ۱۸۵-۱۸۸.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، احمد بن یحیی، چاپ محمود فردوس العظم، دمشق: ۱۹۹۶ – ۲۰۰۰ میلادی. ، ج۳، ص۳۳۷؛ تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی. ، ج۵، ص۳۴۸-۳۵۰؛ الفتوح، ابن اعثم کوفی، احمد، حیدر آباد دکن: ۱۳۹۵ قمری/ ۱۹۷۵ میلادی. ، ج۵، ص۴۹-۵۰؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، مسعودی، علی بن الحسین، چاپ باربیه دومنار و پاوه دوکورتی، پاریس: ۱۸۶۱-۱۸۷۷ میلادی. ، ج۲، ص۲۵۲.
- ↑ محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید، ص ۱۸۵-۱۸۸.
- ↑ محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید، ص ۱۸۵-۱۸۸.
- ↑ ر. ک: تاریخ الطبری، تاریخ الامم و الملوک، طبری، محمد بن جریر، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: ۱۳۸۲ – ۱۳۸۷ قمری / ۱۹۶۲ – ۱۹۶۷ میلادی. ، ج۶، ص۱۸-۱۹، ۲۲-۳۲.
- ↑ بحار الانوار الجامعه لدرر الائمه الاطهار (ع)، علامه مجلسی، ملا محمد باقر، تهران: مکتبه الاسلامیه، ۱۳۶۲ شمسی. ، ج۴۵، ص۳۷۷.
- ↑ محمدزاده، مرضیه، دوزخیان جاوید، ص ۱۸۵-۱۸۸.
- ↑ العسقلانی، ابن حجر؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۵،ج۱ج۱، ص۳۳۹ و الذهبی، شمس الدین محمد؛ تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۹۹۳،ج۵، ص۷۲.
- ↑ البلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷، ج۷، صص۸۱-۸۲.
- ↑ الطبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الأمم و الملوک(تاریخ الطبری)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۹۶۷، ج۴، ص۴۰۴ و الضبی، سیف بن عمر؛ الفتنه و وقعة الجمل، تحقیق احمد راتب عرموش، بیروت، دارالنفائس، چاپ اول، ۱۳۹۱، ص۸۳.
- ↑ العسقلانی، ابن حجر؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۵،ج۱ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ ابن‌حبان؛ الثقات، حیدرآباد، چاپخانه مجلس دائرة المعارف العثمانیه، مؤسسه الکتب الثقافیه، بی‌تا، ج۴، ص۵۹؛ البلاذری، احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷، ج۱۰، ص۲۱۳ و العسقلانی، ابن حجر؛ الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۵،ج۱ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ خلیفة بن خیاط؛ تاریخ خلیفة بن خیاط، تحقیق فواز، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۹۹۵، ص۱۶۴؛ الکتبی؛ فوات الوفیات، تحقیق علی محمد بن یعوض الله و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۲۰۰۰، ج۱، ص۲۰۲؛ الصفدی؛ الوافی بالوفیات، تحقیق احمد ارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، داراحیاء التراث، ۲۰۰۰، ج۹، ص۳۸ و ابن‌اثیر، علی بن ابی‌الکرم؛ الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر دار بیروت، ۱۹۶۵، ج۴، ص۷۰ و ابن‌کثیر، ابوالفداء اسماعیل بن عمر؛ البدایه النهایه، بیروت، دارالفکر، ۱۹۸۶، ج۴، ص۲۶۰.
- ↑ الکتبی؛ فوات الوفیات، تحقیق علی محمد بن یعوض الله و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۲۰۰۰، ج۱، ص۲۰۲؛ الصفدی؛ الوافی بالوفیات، تحقیق احمد ارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، داراحیاء التراث، ۲۰۰۰، ج۹، ص۳۸.
- ↑ ابن‌عساکر؛ تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵، ج۹، ص۶۲.
- ↑ ابن‌حبان؛ الثقات، حیدرآباد، چاپخانه مجلس دائرة المعارف العثمانیه، مؤسسه الکتب الثقافیه، بی‌تا، ج۴، ص۵۹؛ الکتبی؛ فوات الوفیات، تحقیق علی محمد بن یعوض الله و عادل احمد عبدالموجود، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۲۰۰۰، ج۱، ص۲۰۲ و الصفدی؛ الوافی بالوفیات، تحقیق احمد ارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، داراحیاء التراث، ۲۰۰۰، ج۹، ص۳۸.
- ↑ ابن‌حبان؛ مشاهیر علماء الامصار، تحقیق مرزوق علی ابراهیم، بیروت، دارالوفاء، چاپ اول، ۱۴۱۱، ص۱۲۴ و زرکلی، خیرالدین؛ الأعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۶،ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ ابن‌حبان؛ الثقات، حیدرآباد، چاپخانه مجلس دائرة المعارف العثمانیه، مؤسسه الکتب الثقافیه، بی‌تا، ج۴، ص۵۹ و السمعانی؛ الانساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرة المعارف العثمانیه، چاپ اول، ۱۹۶۲، ج۱۰، ص۲۱۳.
- ↑ الذهبی؛ سیر اعلام النبلاء، تخریج شعیب ارنؤوط، تحقیق حسین اسد، بیروت، الرساله، چاپ نهم، ۱۹۹۳، ج۳، ص۵۹.
- ↑ ابن‌حبان؛ الثقات، حیدرآباد، چاپخانه مجلس دائرة المعارف العثمانیه، مؤسسه الکتب الثقافیه، بی‌تا، ج۴، ص۵۹.
- ↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، مقاله «قاتلان امام حسین (ع)، ش۱»، پایگاه پژوهه.