دحوالارض در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث دحوالارض است. دحوالارض از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دحوالارض در قرآن - دحوالارض در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

دحوالارض به‌معنای گستردن و آفرینش زمین است و در اصطلاحِ روایات عبارت است از گستردن زمین از زیر کعبه. در آیات متعددی به واقعه دحوالارض اشاره شده و به معانی گسترش زمین و آماده کردن آن برای زندگی، حرکت و آفرینش زمین آمده است.

معناشناسی

دحوالارض، ترکیبی اضافی از دو واژه دحو و ارض است. دحو به معانی گستردن، آماده کردن، کشیدن، پرتاب کردن، غلطاندن و ارض برابر تازی زمین است.

دحوالارض به معنای گستردن، آماده کردن، حرکت، آفرینش زمین و جابه جا کردن آن از جای خود است.

در اصطلاحِ روایات، "دحوالارض" گستردن زمین از زیر کعبه است. به اعتقاد برخی مراد از "دحوالارض" گستردن سطح خشکی در مقابل دریا و کوه است.

دحوالارض در قرآن

در قرآن دو مرتبه ماده "د ـ ح ـ و" و "ط ـ ح ـ و" به معنای گستردن به کار رفته است: ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾؛ ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾ و اصطلاح دحوالارض از آیه ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾ گرفته شده است.

مفسران، ذیل آیات ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ﴾.، ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾.، ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾.، ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾.، ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾.، ﴿وَالْأَرْضَ فَرَشْنَاهَا فَنِعْمَ الْمَاهِدُونَ﴾. و... از دحو الارض سخن گفته و آنها را با دحوالارض مرتبط دانسته‌اند.

معانی دحوالارض در تفاسیر

در تفاسیر، ذیل آیات، برای دحو الارض، سه معنا یاد شده است:

گسترش زمین و آماده کردن آن برای زندگی

آیات ﴿ أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا وَأَغْطَشَ لَيْلَهَا وَأَخْرَجَ ضُحَاهَا وَالأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ﴾ خطاب به منکران معاد با اشاره به عظمت آفرینش آسمان و زمین و آسان بودن زنده کردن مرده‌ها در سنجش با آفرینش آسمان و زمین، از گسترش زمین پس از آسمان‌ها خبر می‌دهد: ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾.

در روایات و دعاها از خدای متعال با نام گستراننده زمین: «اَللَّهُمَّ! يَا دَاحِيَ اَلْمَدْحُوَّاتِ»؛ «اَللَّهُمَّ! دَاحِيَ اَلْكَعْبَةِ» یاد شده و آیه ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾ نیز با سوگند خوردن به زمین و گستراننده قدرتمند آن، از گسترش زمین سخن می‌گوید. "ما"یِ موصول به قدرت و عظمت گستراننده زمین اشاره دارد . "طحا" در این آیه از ماده "ط ـ ح ـ و" به معنای گستردن است.

به گفته برخی "طحو" در اصل "دحو" بوده و در ادبیات عرب تبدیل "دال" به "طاء" متداول است. گفتنی است بر اساس یافته‌های علوم نو، سطح زمین پس از خلقتِ آن، دگرگونی‌های مختلفی داشته و سرانجام بر اثر باران‌های سیلابی از آب پر شده است. به تدریج، این آب‌ها به طرف پستی‌ها و گودال‌ها سرازیر گشته و خشکی‌ها سر بر آوردند و روز به روز گسترده‌تر شدند، تا زمین به وضع کنونی در آمد. این دگرگونی‌ها زمین را برای زندگی آماده کردند.

برخی بر اساس آیه ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبَارَكًا وَهُدًى لِلْعَالَمِينَ﴾ خانه کعبه را وسط زمین و نخستین مکان روی آن دانسته‌اند که روی آب ظاهر شده و گسترش زمین از زیر آن بوده است و آیه یاد شده را نیز اشاره به دحو الارض دانسته، چنان‌که برخی از ﴿ أُمَّ الْقُرَى﴾ خواندن مکه در آیات ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ مُصَدِّقُ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَلِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَهُمْ عَلَى صَلَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ﴾، ﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُرَى وَمَنْ حَوْلَهَا وَتُنْذِرَ يَوْمَ الْجَمْعِ لَا رَيْبَ فِيهِ فَرِيقٌ فِي الْجَنَّةِ وَفَرِيقٌ فِي السَّعِيرِ﴾، مرکزیت کعبه برای گسترش زمین را برداشت کرده‌اند. آیه ﴿مَدَّ﴾ در آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ و ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ﴾؛ ﴿وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ بَهِيجٍ﴾، به معنای گسترش زمین از مکان کعبه پس از بیرون آوردن آن از زیر آب است.

آیات ﴿أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا وَالْجِبَالَ أَرْسَاهَا مَتَاعًا لَّكُمْ وَلِأَنْعَامِكُمْ ﴾ درباره بیرون آوردن چشمه‌سارها، چراگاه حیوانات (رویاندن گیاهان) و استوار کردن زمین و کوه‌ها برای زندگی جانداران هستند و به گسترش و آماده شدن زمین برای زندگی اشاره دارند. از آیاتی نیز که از فرش گسترده بودن زمین: ﴿وَاللَّهُ جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ بِسَاطًا﴾ و هموار بودن آن: ﴿وَإِلَى الْأَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ﴾ سخن می‌گویند، گسترش و آماده شدن زمین برای زندگی برداشت شده است. گفتنی است آماده شدن زمین برای زندگی، فرع بر گسترش آن است، از همین رو برخی تفاسیر، گسترش و آماده شدن را با هم ذکر کرده‌اند.

حرکت

برخی به استناد پیشرفت علوم و با مقدماتی، از آیه ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾، افزون بر گسترش زمین، حرکت وضعی و انتقالی آن را نیز به اجمال برداشت کرده‌اند، بدین گونه که از ابهام و تعبیر خاص آیه ﴿وَالْأَرْضِ وَمَا طَحَاهَا﴾ به دست می‌آید زمین نخست فشرده و پیوسته بود و سپس با نیروی مبهمی ـ که از "ما"یِ موصول فهم‌پذیر است‌ ـ از خاستگاه اصلی‌اش جدا و رانده شده است و لازمۀ جدا شدن زمین از جسم اوّلی، حرکت وضعی است و لازمۀ قرار گرفتن زمین میان دو نیروی جذب و دفع، حرکت انتقالی است و لازمۀ واقع شدن میان دو قدرت جاذبه و دافعه، گسترش تدریجی آن است.

آفرینش زمین

بعضی با استدلال به کروی بودن زمین، خلق و گسترش آن را همزمان دانسته و دحو الارض را در آیه ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾ به معنای آفرینش زمین خوانده‌اند؛ همچنین با توجه به صراحت تعبیر ﴿بَعْدَ ذَلِكَ﴾ در این آیه، آفرینش زمین را پس از خلق آسمان دانسته و ﴿ثُمَّ﴾ را در آیه ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ به معنای تأخر در بیان خبر گرفته‌اند؛ نه تحقق و وجود.

شبهات دحو الارض

پیشی گرفتن آفرینش زمین بر آسمان

بر اساس برخی آیات، آفرینش زمین پیش از خلقت آسمان بوده است: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾؛ ﴿قُلْ أَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَندَادًا ذَلِكَ رَبُّ الْعَالَمِينَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِن فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاء لِّلسَّائِلِينَ ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاء وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ اِئْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ﴾ در مقابل، پاره‌ای از آیات آفرینش آسمان را قبل از خلقت زمین می‌دانند: ﴿أَأَنتُمْ أَشَدُّ خَلْقًا أَمِ السَّمَاء بَنَاهَا رَفَعَ سَمْكَهَا فَسَوَّاهَا ﴾، ﴿وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا﴾. مفسران برای حل تعارض ظاهری میان آیات، دیدگاه‌هایی بیان کرده‌اند: به باور بیشتر آنان، با اینکه آفرینش زمین پیش از آسمان بوده، گسترش آن پس از خلقت آسمان بوده است و آیه نیز بر این مطلب تصریح دارد؛ نه بر خلقت زمین، بنابراین دحوالارض به معنای گستراندن و آماده کردن زمین برای سکونت و آبادی است. این مرحله، پس از آفرینش آسمان و زمین بوده است.

بلندترین مکان زمین

برخی در پاسخ این شبهه که "اگر کعبه نخستین بخشی از زمین باشد که از زیر آب بیرون آمده، باید بلندترین نقطه زمین باشد، در حالی که چنین نیست" گفته‌اند: دحو الارض میلیون‌ها سال پیش رخ داده و در این مدت به دیده زمین‌شناسان، دگرگونی‌های بسیار پیش آمده و قله‌ها به قعر دریا و قعر دریاها به قله‌ها تبدیل شده‌اند.

زمان دحوالارض

بر پایه برخی روایات، دحو الارض مصادف با ۲۵ ذی قعده است. روزه آن روز مستحب و بسیار ثواب دارد. برخی، تعیین تاریخ گسترش زمین را فرضی دانسته‌اند؛ با این توضیح که اگر زمانی فرض کردنی باشد، آن روز ۲۵ ذی‌قعده می‌شد. در مقابل، فقیهانی معتقدند دحو الارض پس از خلقت آسمان و زمین بوده و تاریخ یاد شده واقعی است نه فرضی.

منابع

1. گودرزی، محمود، مقاله «دحوالارض»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲