سوره توحید

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره توحید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره توحید در علوم قرآنی - سوره توحید در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«اخلاص» به معنای خالص‌ کردن از هرگونه شائبه و خلط است. خواندن سوره اخلاص و اعتقاد به آن سبب حفظ دین و عقیده انسان از انحرافات و عیوب می‌شود. به همین مناسبت، «اخلاص» نام گرفته است.

این سوره خدای تعالی را به احدیت ذات و بازگشت ما سوی اللَّه در تمامی حوائج وجودیش به سوی او و نیز به این که احدی نه در ذات و نه در صفات و نه در افعال شریک او نیست می‌ستاید، و این توحید قرآنی، توحیدی است که مختص به خود قرآن کریم است، و تمامی معارف (اصولی و فروعی و اخلاقی) اسلام بر این اساس پی‌ریزی شده است.

سوره اخلاص بسیار فضیلت دارد و معادل یک سوم قرآن است. این سوره در جواب درخواست گروهی از یهود نازل شده است که از پیامبر (ص) اوصاف خداوند را پرسیده بودند. امیرمؤمنان (ع) درباره این سوره فرموده است: ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ نَسَب‌نامه خدا است.

ویژگی‌های سوره اخلاص

1. چهار آیه به عدد کوفی و بصری و مدنی، پنج آیه به عدد مکی و شامی، یازده یا پانزده کلمه و ۴۷ حرف دارد.
2. در ترتیب نزول، بیست و دومین و در ترتیب مصحف شریف، یکصد و دوازدهمین سوره قرآن است که پس از سوره ناس و پیش از سوره نجم نازل شد.
3. این سوره، پیش از هجرت در مکه نازل شد و از سُوَر مکی است؛ ولی برخی این سوره را مدنی دانسته و بعضی دیگر گفته‌اند این سوره دو بار نازل شده است؛ یک بار در مکه و یک بار در مدینه.
4. از نظر کمیت از سُوَر مفصّل و از نوع قصار آن به شمار می‌آید.
5. به گفته سیوطی سوره اخلاص از سُوَر جمعی‌النزول است و تمام آیات آن یکباره و به صورت مجموعی نازل شده است و آیه ناسخ در آن وجود ندارد.

اسامی سوره اخلاص

سوره اخلاص نوزده نام دیگر نیز دارد که عبارتند از:

1. اساس: این سوره درباره توحید و صفات خدا که پایه و اساس اسلام است بحث کرده و از طرفی نیز پیامبر اکرم (ص) فرموده است: «هفت آسمان و زمین‌های هفتگانه بر اساس سوره قل هوالله احد پایه‌گذاری شده است».
2. امان: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «هر کس لا اله الا الله را بر زبان جاری کند، داخل حصن خدا می‌شود و از عذاب خدا در امان است»؛ چون سوره اخلاص در مقام بیان توحید است و هر کس آن را بخواند گویا از عذاب خدا در امان است، به آن سوره «امان» گفته‌اند.
3. برائت: چون این سوره، عقاید انسان درباره خداشناسی را از تمام اوهام و انحرافات پاک و مبرا می‌کند، به نام «برائت» خوانده شد. از پیامبر اکرم (ص) نقل است: «هر کس سوره قل هوالله احد را یکصد مرتبه بخواند [و به آن معتقد باشد] در نماز یا غیر نماز، برائت و امان از آتش جهنم برای او نوشته می‌شود».
4. تجرید: تجرید به معنای مجرد و تنها دانستن است. چون این سوره در مقام تبرئه و تجرید خداوند از عیوب، اوصاف ترکیب و آثار مادیت است، به سوره «تجرید» نامگذاری شده است.
5. تفرید: «تفرید» از ریشه «فرد» به معنای تنها و یگانه دانستن است، و از آنجا که «احد» در آیه نخست سوره، رساننده این معنا است، سوره اخلاص را به نام «تفرید» نیز خوانده‌اند.
6. توحید: چون بحث توحید و تببین آن از مضامین اصلی این سوره است، به این نام نیز خوانده شده است.
7. جمال: درباره این نام گفته‌اند از رسول خدا (ص) سؤال شد: چگونه خداوند جمیل است و جمال را دوست دارد؟ فرمود: چون یکتای بی‌نیازی است که نه فرزند آرد و نه از کسی زاده شده است؛ چون کسی همانند او نیست، پس او جمیل است؛ لذا به سوره اخلاص «جمال» گفته‌اند.
8. صمد: واژه «صمد» به معنای بی‌نیاز است؛ در آیه دوم سوره اخلاص، خداوند را با صفت بی‌نیازی می‌ستاید؛ از این رو، این سوره به «صمد» نامگذاری شده است.
9. ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ ﴾: همان‌گونه که بیشتر سوره‌های قرآن با کلمه یا جمله سرآغاز خود شهرت یافته‌اند، سوره اخلاص نیز چون با جمله ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ آغاز شده، به نام ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ﴾ نیز خوانده شده است.
10. مانعه: در روایتی از ابن‌عباس آمده است که خداوند در معراج به رسول خدا (ص) فرمود: به تو سوره اخلاص را ارزانی خواهم کرد که آن سوره از ذخایر گنج عرش من است و مانع و بازدارنده عذاب قبر و شعله‌های آتش جهنم از قاریان و عاملان به آن خواهد بود. همین حدیث سبب نامگذاریسوره اخلاص، به «مانعه» شد.
11. محضره: چون هنگام تلاوت سوره اخلاص، فرشتگان برای گوش سپردن به آن حضور می‌یابند، به آن «محضره» نیز گفته‌اند.
12. مذکره: سوره اخلاص، خدای متعال را معرفی و یکتایی و بی‌همتایی او را با صراحت بیان می‌کند و راه هر گونه تصور و تخیل غیر واقعی از خدا را بر بندگان می‌بندد. به‌سبب این تذکر و یادآوری، آن سوره را «مذکره» نیز نامیده‌اند.
13. معرفت: سوره اخلاص درباره و شناخت خدا و صفات او نازل شده است و خداشناسی جز از راه شناخت مضمون این سوره کامل نمی‌شود؛ لذا به اسم «معرفت» نامگذاری شده است. در روایتی از جابر بن عبدالله نقل شده است که مردی نماز خواند و سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ را در نماز تلاوت کرد؛ پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «این شخص خدای خود را شناخت».
14. معوّذه: «معوّذه» از ماده «عوذ» به معنای پناه بردن و پناهندگی است. رسول خدا (ص) بر عثمان بن مظعون وارد شد و او را به سوره‌های اخلاص، فلق و ناس تعویذ کرد و دستور پناه جستن به سوره اخلاص را صادر فرمود؛ به‌این جهت به سوره اخلاص «معوّذه» نیز گفته‌اند.
15. مقشقشه: قشقشه به معنای پاک کننده و دور نگهدارنده از شرک و نفاق است. به سوره‌های کافرون و اخلاص، مقشقشه نیز گفته‌اند؛ زیرا سوره کافرون با نفی قاطع و صریح عبادت بت‌ها و سوره اخلاص با بیان توحید و یگانگی خدا، عقیده انسان را از کفر، شرک و نفاق، خالص می‌سازند. اگر مقشقشه از ریشه «قشقشه» به معنای شفا دادن باشد، وجه تسمیه آن این است که شرک و نفاق نوعی بیماری، و سوره اخلاص شفادهنده این گونه بیماری‌ها است؛ از این رو، به قشقشه نامگذاری شده است.
16. منفره: «منفره» از ریشه «نفر» به معانی متعدد از جمله کوچاندن است. چون هنگام تلاوت و قرائتسوره اخلاص، شیطان فرار می‌کند و از قاری این سوره دور می‌شود، این سوره به «منفره» نیز نامگذاری شده است.
17. نجات: باور قلبی به معنای توحید که در سوره اخلاص بیان شده است، انسان را از عقیده به تشبیه درباره خداوند و کفر در دنیا و از آتش جهنم در آخرت نجات می‌دهد؛ از این رو به «نجات» نیز نامیده شده است.
18. نور: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: برای هر چیزی نوری است و نور قرآن ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ است؛ لذا سوره اخلاص به نام «نور» معروف شد.
19. ولایت: گفته‌اند هر کس سوره اخلاص را تلاوت کند و به آن معتقد باشد و خدا را آن گونه بشناسد که در این سوره وصف شده است، تحت ولایت خدا قرار می‌گیرد و از اولیاءالله به‌شمار می‌آید؛ لذا به آن «سوره ولایت» گفته‌اند.

تکرار سوره اخلاص

زرکشی سه بار قرائت کردنِ سوره اخلاص را به عنوان یکی از عادات در ختم قرآن نقل می‌کند، با این نیّت که اگر در ختم قرآن و قرائت تفصیلی او نقصی بوده با سه بار قرائتسوره اخلاص، به ثواب ختم قرآندست یابد. این مطلب، مبتنی بر روایاتی است که سوره اخلاص را معادل ثلث قرآن دانسته است.

فضیلت سوره اخلاص

در روایات، نسبت به قرائت و ارتباط با سوره اخلاص بسیار سفارش شده و آثار و فواید بی‌شماری برای آن ذکر شده است.

رسول خدا (ص) فرموده‌اند: این سوره را زیاد بخوانید زیرا این سوره نور قرآن است. همچنین از ایشان نقل شده است: هر کس سوره توحید را قرائت نماید با خواندن آیه اول، خداوند هزار نگاه به او می‌کند و با خواندن آیه دوم، خداوند هزار دعای او را مستجاب می‌کند و با آیه سوم هزار خواسته‌اش را به او می‌دهد و با آیه چهارم، هزار حاجت از حاجت‌های دنیا و آخرتش را روا می‌کند.

امیرالمؤمنین علی (ع) فرمودند: هر کس سوره توحید و قدر را در روز یا شبش ۱۰۰ بار قرائت نماید خداوند پس از مرگش نوری در قبر او قرار می‌دهد و نوری در پیش و پس او قرار گرفته و او را تا بهشت همراهی می‌کند.

امام باقر (ع) فرموده‌اند: سوره توحید برابر با یک سوم قرآن است.

امام صادق (ع) فرمودند: هر کس سه روز بر او بگذرد وسوره توحید را نخواند خوار شده و بند ایمان از او برداشته می‌شود و اگر در آن حال بمیرد در حال کفر مرده است. و نیز می‌فرمایند: هر که روزی بر او بگذرد و در نمازهای ۵ گانه‌اش سوره توحید را نخواند به او گفته می‌شود تو از نمازگزاران نیستی.

از امام رضا (ع) نیز نقل شده که: هر کس سوره توحید را بخواند و به آن ایمان داشته باشد توحید را شناخته است.

قرائت این سوره در بسیاری از مکان‌ها و زمان‌ها مانند پس از نماز صبح، بعد از هر نماز واجب، هنگام خواب و... سفارش شده است.

در روایات، برای این سوره آثار و برکاتی شمرده‌اند، مثل: شفای برخی امراض؛ درمان تب، درد چشم، درد دندان، امنیت، رفع فقر و تنگدستی، بخشش گناهان، استجابت دعا، ایمنی از گناه، برکت، توانگری.

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی