شهادت در راه خدا در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

در نگاه [[قرآن]]، پایان [[زندگی]] طبیعی همه [[انسان‌ها]] [[مرگ]] و گردآمدن نزد خداست و در آنجا هر کس برپایه [[استحقاق]] خویش از [[نعمت]] و [[پاداش الهی]] برخوردار خواهد بود یا دچار [[عذاب الهی]] خواهد گشت؛<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۸۶۷.</ref> چه طبیعی بمیرند یا در [[جهاد]] کشته شوند: {{متن قرآن|وَلَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ}}<ref>«و اگر بمیرید یا کشته شوید بی‌گمان نزد خداوند، گردتان می‌آورند» سوره آل عمران، آیه ۱۵۸.</ref>؛ اما شهادت که با کشته شدن در جهاد و در [[راه خدا]] حاصل می‌شود، <ref>مجمع البیان، ج۲، ص۸۶۷؛ روض الجنان، ج۵، ص۱۲۲.</ref> برای [[مؤمنان]] [[ارزش]] و فضیلت بالایی دارد و قرآن آن را بهتر از هر چیزی (ثروتی) دانسته که غیر مؤمنان برای گردآوری آن می‌کوشند. [[قرآن کریم]] شهادت را دادوستدی پرسود برای مؤمنان دانسته که صاحب کالا مؤمنان و خریدار [[خداوند]] و کالا در این سوداگری [[جان]] مؤمنان و بهای آن [[بهشت]] است.<ref>مجمع البیان، ج۵، ص۱۱۳؛ التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۱۵۰.</ref> این گونه دادوستد برای مؤمنان چنان [[سود]] و ارزشی دارد که [[خدا]] بدان سبب به آنان شادباش گفته و از آن به «[[کامیابی]] بزرگ» یاد کرده است: {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}}<ref>«همانا خداوند از مؤمنان، خودشان و دارایی‌هاشان را خریده است در برابر اینکه بهشت از آن آنها باشد؛ در راه خداوند کارزار می‌کنند، می‌کشند و کشته می‌شوند بنا به وعده‌ای راستین که بر عهده او در تورات و انجیل و قرآن است و وفادارتر از خداوند به پیمان خویش کیست؟ پس به داد و ستدی که کرده‌اید شاد باشید و آن است که رستگاری سترگ است» سوره توبه، آیه 111.</ref> و حتی [[شهدا]] در [[خاکسپاری]] با دیگر [[مردگان]] تفاوت دارند، چنان‌که [[فقها]] تصریح کرده‌اند کسی که در میدان [[نبرد]] با [[دشمن]] کشته شود، به [[غسل]] و [[کفن]] نیازی ندارد و می‌توان او را با بدن و [[لباس]] خون‌آلود [[دفن]] کرد.<ref>الخلاف، ج۱، ص۷۱۱ - ۷۱۳؛ غنیة النزوع، ص۱۰۲؛ تحفة الفقهاء، ج۱، ص۲۵۸.</ref> بر اساس [[نقلی]]، آن‌گاه که خداوند از جایگاه شهدا و [[تکریم]] آنان به پیامبرش{{صل}}خبر داد، [[مسلمانان]] [[آرزو]] می‌کردند نبردی دیگر رخ دهد تا آنان در آن نبرد با [[شهادت در راه خدا]]، به [[برادران]] [[مؤمن]] خود ملحق شوند: {{متن قرآن|وَلَقَدْ كُنْتُمْ تَمَنَّوْنَ الْمَوْتَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَلْقَوْهُ فَقَدْ رَأَيْتُمُوهُ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ}}<ref>«و مرگ (در راه خداوند) را پیش از آنکه با آن رویاروی گردید نیک آرزو می‌کردید (اکنون که) آن را (در میدان جنگ) دیده‌اید تنها (در آن) می‌نگرید» سوره آل عمران، آیه ۱۴۳.</ref> وقتی [[نبرد احد]] پیش آمد، جز شمار اندکی، اغلب گریختند.<ref> مجمع البیان، ج۲، ص۸۴۶؛ نک: زاد المسیر، ج۱، ص۳۳۰.</ref> گروهی اندک از [[مؤمنان]] نیز که [[صادقانه]] با [[خدا]] [[پیمان]] بسته بودند، یا در [[راه خدا]] به [[شهادت]] رسیدند یا به [[انتظار]] نشستند تا در دیگر میدان‌ها به شهادت برسند:{{متن قرآن|مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا}}<ref>«از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند» سوره احزاب، آیه ۲۳.</ref> به گفته برخی، این [[آیه]] در باره برخی از [[صحابه پیامبر]] نازل شده که در [[نبرد بدر]] [[غیبت]] داشته و شهادت نصیب آنان نشده بود و [[آرزو]] می‌کردند تا در نبردی دیگر به شهادت برسند که در نبرد احد[[شهید]] شدند.<ref>مجمع البیان، ج۸، ص۵۴۹؛ زاد المسیر، ج۳، ص۴۵۶.</ref> شهادت امری [[نیکو]] برای مؤمنان بوده است، از همین رو خدا به [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[فرمان]] می‌دهد تا به [[منافقان]] بگوید نتیجه [[جنگ]] * با [[کافران]] هرچه باشد، چه [[پیروزی]] و [[غنیمت]] در [[دنیا]] و چه [[شهادت در راه خدا]] همراه با [[ثواب]] همیشگی در [[قیامت]]، همواره او و مؤمنان [[پیروز]] میدان نبردند،<ref>نک: المیزان، ج۹، ص۳۰۷ - ۳۰۸.</ref> زیرا هریک از دو نتیجه به [[سود]] آنان و خوشایند آنان است و در مقابل، منافقان یا دچار [[عذاب الهی]] گشته و بدان واسطه هلاک می‌شوند یا به دست مؤمنان کشته شده و [[عذاب]] خواهند شد: {{متن قرآن|قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَا إِلَّا إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ أَنْ يُصِيبَكُمُ اللَّهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ بِأَيْدِينَا فَتَرَبَّصُوا إِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ}}<ref>«بگو آیا برای ما جز یکی از دو نکویی  را انتظار دارید؟ و ما برای شما انتظار داریم که خداوند شما را از سوی خویش یا به دست ما به عذابی دچار فرماید پس چشم به راه باشید که ما نیز با شما چشم به راهیم» سوره توبه، آیه ۵۲.</ref>، از این رو کشته شدن در راه خدا[[شکست]] نیست و مؤمنان در جنگ دو راه پیش روی دارند: راهی به سوی شهادت که اوج [[افتخار]] [[مؤمن]] و موهبتی [[الهی]] است و راهی دیگر، [[پیروزی]] بر [[دشمن]] که سبب [[نابودی کفر]] و پاکسازی [[زندگی]] از [[شر]] [[ظالمان]] است.<ref>نمونه، ج۷، ص۴۴۴؛ المیزان، ج۹، ص۳۰۷ - ۳۰۸.</ref> [[فضیلت]] شهادت در [[روایات]] نیز گسترده و با عباراتی گوناگون بیان شده است؛ مانند اینکه [[شهادت]] [[برترین]] نیکی‌هاست<ref>دعائم الاسلام، ج۱، ص۳۴۳.</ref> و [[گناهان]] [[شهید]] را [[پوشش]] می‌دهد<ref>سنن الدارمی، ج۲، ص۲۰۷.</ref> و [[شهید]] با شهادتش در شمار شفیعانی همچون [[پیامبران]] و [[دانشمندان]] قرار می‌گیرد<ref>قرب الاسناد، ص۶۴؛ سنن ابن ماجه، ج۲، ص۱۴۴۳.</ref> و در [[قیامت]] دست‌کم ۷۰ نفر از [[خویشان]] خود را [[شفاعت]] خواهد کرد.<ref>المحاسن، ج۱، ص۶۲؛ بحارالانوار، ج۲۷، ص۲۴۱.</ref> شهید، نخستین کسی است که در [[بهشت]] گام می‌نهد <ref>مسند احمد، ج۲، ص۴۲۵.</ref> و [[بهترین انسان]]، مؤمنی است که با [[جان]] و مالش در [[راه خدا]] [[جهاد]] می‌کند<ref>صحیح البخاری، ج۳، ص۲۰۰.</ref> و چون شهید در قیامت [[فضیلت]] شهادت را می‌یابد، در میان کسانی که به بهشت * می‌روند، تنها کسی است که [[آرزو]] دارد دوباره به [[دنیا]] بازگردد و ۱۰ بار دیگر در راه خدا کشته شود. <ref>صحیح البخاری، ج۳، ص۲۰۲ - ۲۰۳، ۲۰۸.</ref> بر اساس روایتی، [[پیامبر]] دیدند کسی در [[دعا]] از [[خدا]] می‌خواهد، بهترین چیزی را که تاکنون از او خواسته شده و بهترین چیزی که به [[بندگان]] شایسته‌اش عطا کرده به او عطا کند. پیامبر{{صل}}فرمودند اگر دعایت [[مستجاب]] شود، خونت در راه خدا ریخته خواهد شد و به شهادت خواهی رسید.<ref>مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۱۳ - ۱۴.</ref> شهادت در عین آنکه برای [[مؤمنان]] فضیلت است، یکی از دو امر [[نیکو]] و فوزی عظیم و آزمونی برای آنان است، چنان‌که [[خداوند]] در [[جنگ اُحُد]] [[مسلمانان]] را با آن آزمود. براین اساس، سخت شدن [[کارزار]] بر مسلمانان و [[به شهادت رسیدن]] گروهی از آنان در [[جنگ احد]]، آزمایشی [[الهی]] برای جدا ساختن [[مؤمنان واقعی]] از [[مدعیان دروغین]] [[ایمان]] دانسته شده است: {{متن قرآن|إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ}}<ref>«اگر زخمی به شما (در احد) برسد زخمی همانند آن به آن گروه  رسیده است، و ما این روزگاران را میان مردم (دست به دست) می‌گردانیم و  تا مؤمنان را خداوند معلوم بدارد و از (میان) شما گواهانی بگیرد و خداوند ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۰.</ref>، {{متن قرآن|وَلِيُمَحِّصَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَمْحَقَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«و تا خداوند مؤمنان را بپالاید و کافران را از میان بردارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۱.</ref>، {{متن قرآن|أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِينَ جَاهَدُوا مِنْكُمْ وَيَعْلَمَ الصَّابِرِينَ}}<ref>«آیا پنداشته‌اید به بهشت می‌روید بی‌آنکه خداوند جهادگران و شکیبایان شما را معلوم دارد؟» سوره آل عمران، آیه ۱۴۲.</ref>.<ref>نک: مجمع البیان، ج۲، ص۸۴۵؛ الکشاف، ج۱، ص۴۲۰؛ التفسیر الکبیر، ج۹، ص۳۷۴.</ref> در [[آیه]] بعدی نیز به مسلمانان آرزومند [[شهادت در راه خدا]]، یادآوری کرده که [[سنت الهی]] بر [[آزمون]] [[استوار]] است و به صرف ادعا و ابراز [[ایمان]] نمی‌توان به بهشت دست یافت.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۸۴۶؛ روض الجنان، ج۵، ص۸۹.</ref> در [[آیات]] {{متن قرآن|وَمَا أَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«و آنچه بر شما در روز برخورد آن دو گروه (در احد) رسید به اذن خداوند بود (تا مؤمنان را بیازماید) و تا مؤمنان را (از غیر آنان) معلوم بدارد» سوره آل عمران، آیه ۱۶۶.</ref>، {{متن قرآن|وَلِيَعْلَمَ الَّذِينَ نَافَقُوا وَقِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإِيمَانِ يَقُولُونَ بِأَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ فِي قُلُوبِهِمْ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ}}<ref>«و تا آنان را (نیز) که دورویی کردند معلوم بدارد و (چون) به آنان گفته شد که بیایید در راه خداوند پیکار یا دفاع کنید گفتند: اگر می‌دانستیم پیکاری در کار است از شما پیروی می‌کردیم! اینان (در) همین روز به کفر نزدیک‌تر بودند تا به ایمان؛ چیزی به زبان می‌آورند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۷.</ref> نیز بر این معنا تأکید شده و اینکه [[مسلمانان]] در [[نبرد]] [[اُحُد]] شهیدانی را در [[راه خدا]] دادند، برای [[آزمودن]] و جدا کردن [[مؤمنان]] از [[منافقان]] دانسته شده است.. گفتنی است کشته‌ شدنی [[شهادت]] و [[فضیلت]] است و {{متن قرآن|َ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ}} و {{متن قرآن|إِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ}} به شمار می‌رود و [[منافع]] بزرگی در پی دارد که در [[نبرد با کافران]] و مشرکانی حاصل شود که از سر [[ستیز]] با [[اسلام]] و مسلمانان درآمده و برای [[نابودی اسلام]] می‌کوشند. <ref>نک: بقره / ۲، ۱۹۰؛ نساء / ۴، ۷۴؛ [[توبه]] / ۹، ۱۲ و ۲۹ و ۱۲۳؛ ممتحنه / ۶۰، ۸.</ref> براین اساس، کشته شدن در هر میدانی شهادت نیست، بلکه اگر کسی در [[دفاع از جان]]، [[مال]]، [[ناموس]] یا در نبردی که با انگیزه‌ای خدایی و به [[فرمان پیامبر]]{{صل}} یا [[امام]] [[معصوم]] (به [[اعتقاد شیعه]]) [[جان]] خود را از دست بدهد [[شهید]] به شمار می‌رود و گرنه خود را هلاک کرده که [[قرآن]] به صراحت از آن [[نهی]] کرده است: {{متن قرآن|وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ}}<ref>«با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> بنابراین کشتگانی که در نبردهای خونین میان [[طوایف]] و گروه‌های [[مسلمان]] و برای ارضای [[هواهای نفسانی]] جان خود را از دست می‌دهند، [[شهید]] به شمار نمی‌روند، مگر آنکه کسی در [[جهاد دفاعی]] کشته شود.<ref>نک: احکام القرآن، ج۲، ص۳۱۷ - ۳۱۸؛ ترجمان فرقان، ج۱، ص۱۳۵ - ۱۳۶.</ref> قرآن، مؤمنان را از متهم کردن به [[کفر]] کسی که [[مسلمانی]] ابراز می‌کند، برحذر داشته و به آنان [[فرمان]] داده برای روشن شدن [[حقیقت]] بررسی کنند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا}}<ref>«ای مؤمنان، چون (برای جهاد) در راه خداوند به سفر می‌روید خوب بررسی کنید و به کسی که به شما ابراز اسلام می‌کند  نگویید: تو مؤمن نیستی، که بخواهید کالای ناپایدار  این جهان را بجویید زیرا غنیمت‌های بسیار نزد خداوند است؛ خود نیز در گذشته چنین بودید و خداوند» سوره نساء، آیه ۹۴.</ref> بر اساس [[شأن]] نزولی که برای این [[آیه]] گفته شده، [[پیامبر اکرم]]{{صل}}کسی را که مسلمانی را کشته بود، به [[گمان]] اینکه از [[ترس]] جانش به [[وحدانیت خدا]] و [[رسالت پیامبر]]{{صل}} [[اقرار]] کرده، به شدت [[نکوهش]] کرد.<ref>اسباب النزول، ص۱۷۶.</ref> این معنا را با آیاتی دیگر از [[قرآن]] نیز می‌توان [[تأیید]] کرد؛ از جمله اینکه قرآن [[مؤمنان]] را [[برادران]] یکدیگر دانسته و به [[برقراری صلح]] میان آنان [[فرمان]] داده {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ}}<ref>«جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۱۰.</ref> و تنها در صورتی [[جنگ]] با [[مسلمانان]] را جایز می‌داند که دو گروه یا [[طایفه]] از مسلمانان به جنگ با یکدیگر بپردازند و به رغم آنکه برای برقراری صلح میان آنان اقدام شده، یک گروه به [[حق]] [[تمکین]] نکرده و نسبت به برادران دینیش، به [[تجاوزگری]] خود ادامه دهد؛ اما به محض آنکه گروه [[متجاوز]] در برابر حق [[تسلیم]] شد باید میان آنان [[صلح]] برقرار کرد {{متن قرآن|وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید پس اگر یکی از آن دو بر دیگری ستم کرد با آن کس که ستم می‌کند جنگ کنید تا به فرمان خداوند باز گردد و چون بازگشت، میان آن دو با دادگری آشتی دهید و دادگری ورزید که خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره حجرات، آیه ۹.</ref>، از این‌رو اغلب [[مفسران]] میان [[جهاد با کافران]] و [[جهاد با منافقان]] در آیاتی که با یک فرمان به جهاد با کافران و [[منافقان]] دستور داده است {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ جَاهِدِ الْكُفَّارَ وَالْمُنَافِقِينَ وَاغْلُظْ عَلَيْهِمْ وَمَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ}}<ref>«ای پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن و بر آنان سخت بگیر و جایگاهشان دوزخ است و (این) پایانه، بد است» سوره توبه، آیه ۷۳.</ref> تفاوت قائل شده و جهاد با کافران را با [[شمشیر]] و جهاد با منافقان را با گفتار و [[راهنمایی]] آنان به حق دانسته‌اند، نه جنگ مصطلح.<ref>تفسیر مقاتل، ج۴، ص۳۷۹؛ جامع البیان، ج۲۸، ص۱۰۹؛ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۷۸.</ref>