ویژگی امام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ویژگی امام است. ویژگی امام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ویژگی امام در قرآن - ویژگی امام در حدیث - ویژگی امام در کلام اسلامی - ویژگی امام در عرفان اسلامی - ویژگی امام در فلسفه اسلامی - ویژگی امام در فقه سیاسی - ویژگی امام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - ویژگی امام در معارف و سیره علوی - ویژگی امام در معارف و سیره رضوی - ویژگی امام از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

علمای اهل سنت برای امام ویژگی‌هایی ذکر کرده‌اند؛ از جمله مرد بودن و آزاد بودن، عقل، اسلام، بلوغ، شجاعت، اجتهاد در احکام شرعی، آگاهی به امور جنگی، عدالت، ورع در ظاهر و وثاقت. امامیه نیز ویژگی‌های متعددی برای امام برشمرده‌اند که سبب متمایز شدن امام از دیگر انسان‌ها می‌شود. همه مهم‌ترین این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

عصمت

در آیات ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ ؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ...﴾ ؛ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ و روایات درباره معصوم بودن امام سخن به میان آمده است. برخی استدلال‌های امامیه بر ضرورت نصب امام از طرف خداوند، مانند نیاز شریعت به حافظ و نگهبان، قسمت امام را نیز اثبات می‌کند. ویژگی عصمت برای امام به همان معنایی است که برای نبی آمده است؛ یعنی امام دارای قوه و ملکه نفسانی است که با وجود آن هرگز مرتکب معصیت نمی‌شود.

امام خمینی عصمت را از ویژگی‌های مهم امام می‌داند و معتقد است عصمت حالتی نفسانی و نوری باطنی است که شخص را از ارتکاب گناه و خطا باز می‌دارد و این از نور کامل یقین و اطمینان تام حاصل می‌شود. ایشان عصمت اولیای خدا (ع) را در جهت عصمت مطلقه پیامبر اکرم (ص) می‌شمارد. به اعتقاد ایشان گستره عصمت پیشوایان الهی از نظر زمانی، از آغاز تا پایان عمر آنان است. از این جهت در بعضی روایات برای عدم صلاحیت افرادی که مدتی از عمر خود را مشرک بوده‌اند برای منصب امامت، به آیه ﴿لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾ استدلال شده است.

علم لدنی

امام به جهت اینکه هدایت جامعه را بر عهده دارد و مجری قوانین الهی است، باید از علم و آگاهی خاص و برتری برخوردار باشد. امام خمینی ضمن تأکید بر این ویژگی معتقد است علم امام (ع) ریشه در علم کامل لدنی دارد که از سرچشمه علم رحمانی نشئت گرفته است.

حجیت الهی

امام معصوم، حجت خدا بر روی زمین است؛ بدین معنا که خداوند سیره و رفتار و گفتار او را در تمام شئون زندگی بر بندگان حجت قرار داده است. اثر این منصب که از ناحیه خداوند است، ولایت بر جان و مال مردم است و در صورت تخلف از فرمان ائمه (ع) در قیامت با آنها احتجاج می‌کند که چرا با وجود حجت خدا در زمین، مخالف فرمان وی رفتار کرده‌اند؛ بلکه طبق روایات متعدد شرط قبولی اعمال، پذیرش ولایت ائمه (ع) است که از مسلمات و بلکه از ضروریات مذهب شیعه است.

ولایت باطنی

امام افزون بر بیان معارف و راهنمایی ظاهری مردم، ولایت و رهبری باطنی اعمال را نیز به عهده دارد و اوست که حیات معنوی مردم را تنظیم می‌کند و حقایق اعمال را به سوی خداوند سوق می‌دهد. به اعتقاد امام خمینی، امام معصوم مقامات معنوی دارد و آن مقام «خلافت کلی الهی» است که خلافتی تکوینی است و به موجب آن جمیع عالم در برابر او خاضع‌اند. به اعتقاد ایشان، امام واسطه دریافت فیض الهی بر بندگان است و آنان بدون این واسطه‌های روحانی و نداشتن قابلیت و زمینه لازم، امکان ارتباط و دریافت مستقیم فیض از خداوند را نخواهند داشت. امام در مقامات معنوی نیز دارای درجات بلندی است که ادراک آن از طاقت بشر خارج است و عقول و شهود اصحاب اندیشه و عرفان نیز بدان راه نداردو برترین مراتب عبودیت متعلق به امامان معصوم (ع) است.

عبودیت کامل

طبق بعضی روایات عبودیت کامل از مقدمات امامت است، چنان‌که حضرت ابراهیم (ع) پیش از مقام امامت دارای مقام عبودیت بوده است؛ زیرا ولی کاملی که وظیفه هدایت بندگان را به عهده می‌گیرد، خود باید مراتب سیر معنوی و استکمال را طی کند و مادامی که به مقام عبودیت نرسد، در زمره اولیای خدا قرار نمی‌گیرد؛ بلکه امام به جهت اینکه اوامر و نواهی او مقبول دیگران واقع شود، لازم است در افعال خود سرمشق دیگران بوده و بر عبادات مواظبت داشته باشد.

امام خمینی نیز عبادت امام را عبادتی کامل و افضل عبادات می‌داند چنان‌که در روایتی ضربت امیرالمؤمنین (ع) در روز خندق افضل از جمیع عبادات جن و انس شمرده شده است و عبادت کسانی عبادت احرار و آزادگان است که برای حب خداوند عبادت می‌کنند، نه به طمع بهشت یا ترس از جهنم. به اعتقاد ایشان در عبادات ائمه (ع) حالاتی است که در فهم انسان نمی‌گنجد. بنابراین عبادت ائمه (ع) عبودیت مطلقه می‌باشد که از بالاترین مراتب کمال و مقامات انسانیت است و در اصل، متعلق به نبی ختمی (ص) بوده دیگر اولیای الهی (ع) به تبع ایشان به این مقام می‌رسند و عبادت و عبودیت دیگران ناقص است. با وجود این امامان معصوم (ع) با وجود همه عبادات و ریاضات، خود اظهار عجز و اعتراف به قصور در عبادات داشته‌اند.

تنزه از نقائص

امام باید از عیوب خَلقی، رذایل خُلقی و نقائص عملی منزه باشد؛ زیرا وجود نقائص در او موجب نفرت و عدم رغبت به او می‌شود و این با وجوب اطاعت از امام و انقیاد در برابر او تنافی دارد و موجب نقض غرض است.

منابع

1. اژدر و احمدی امیری، مقاله «امامت»، دانشنامه امام خمینی ج۲