افزایش علم غیب معصوم: تفاوت میان نسخه‌ها
HeydariBot (بحث | مشارکتها) جز (وظیفهٔ شمارهٔ ۵) |
HeydariBot (بحث | مشارکتها) |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
}} | }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
* [[پیامبر]] و [[امامِ]] هر زمانی باید اعلم مردم آن زمان باشد هم در دین و هم در علوم دیگر و هیچ گونه جهلی نباید داشته باشد، زیرا ایشان برای هدایت مردم و بیان مصالح دنیوی و اخروی مردم هستند، لذاست که در برخی از روایات <ref>مانند: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۵۵</ref> اشاره به افزایش پذیری علم [[امامان]] {{عم}} شده است به گونه ایی که حتی فرموده‌اند اگر این افزایش علم نباشد، علم ما تمام می‌شود<ref>ر.ک. [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹</ref>. | * [[پیامبر]] و [[امامِ]] هر زمانی باید اعلم مردم آن زمان باشد هم در دین و هم در علوم دیگر و هیچ گونه جهلی نباید داشته باشد، زیرا ایشان برای هدایت مردم و بیان مصالح دنیوی و اخروی مردم هستند، لذاست که در برخی از روایات <ref>مانند: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۵۵</ref> اشاره به افزایش پذیری علم [[امامان]] {{عم}} شده است به گونه ایی که حتی فرموده‌اند اگر این افزایش علم نباشد، علم ما تمام می‌شود<ref>ر. ک. [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹</ref>. | ||
==امکان افزایش پذیری علم [[امامان]] {{عم}} و چیستی آن== | == امکان افزایش پذیری علم [[امامان]] {{عم}} و چیستی آن == | ||
*با توجه به آیۀ {{متن قرآن|رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا}} <ref> پروردگارا، علم مرا زیاد فرما؛ سوره طه، آیه: ۱۱۴.</ref>. <ref>ر.ک. [[علی نمازی شاهرودی|نمازی شاهرودی، علی]]، [[علم غیب ۲ (کتاب)|علم غیب]]، ص ۱۴۰ ـ ۱۴۲</ref> و روایات متعددی که در باب افزایش [[علم]] [[معصوم]] وجود دارد، استفاده می‌شود، علم [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و امامان به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است،<ref>ر.ک. [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[در آستان امامان معصوم (کتاب)|در آستان امامان]]، [[ملائکه و دیدار با امامان (مقاله)|ملائکه و دیدار با امامان]]، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸، | * با توجه به آیۀ {{متن قرآن|رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا}} <ref> پروردگارا، علم مرا زیاد فرما؛ سوره طه، آیه: ۱۱۴.</ref>. <ref>ر. ک. [[علی نمازی شاهرودی|نمازی شاهرودی، علی]]، [[علم غیب ۲ (کتاب)|علم غیب]]، ص ۱۴۰ ـ ۱۴۲</ref> و روایات متعددی که در باب افزایش [[علم]] [[معصوم]] وجود دارد، استفاده می‌شود، علم [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و امامان به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است،<ref>ر. ک. [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[در آستان امامان معصوم (کتاب)|در آستان امامان]]، [[ملائکه و دیدار با امامان (مقاله)|ملائکه و دیدار با امامان]]، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸، صفحه؟ ؟؟؛ [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش، وبگاه محمد جواد فاضل لنکرانی؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۳۳۹؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود (مقاله)|علم امام تام یا محدود]]، وبگاه خبرگزاری فارس؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم، صفحه؟ ؟؟؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، صفحه؟ ؟؟</ref> علوم الهی به تدریج در طول زندگی‌شان به آنان عطا می‌شده است،<ref>ر. ک. [[علی کرم‌زاده|کرم‌زاده، علی]]، [[بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید (پایان‌نامه)|بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید]]، ص ۶۴</ref> و حتی این ازدیاد در عالم آخرت هم برای آنها محفوظ است،<ref>ر. ک. [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش، وبگاه [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]؛ [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص ۶۶ ـ ۶۸</ref> بنابراین علوم آنان که شامل علوم غیبی نیز می‌شود را می‌توان افزایش‌پذیر دانست، زیرا اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف مثل الهام، شهود و ... معنایی نداشت و تکرار علوم پیشین می‌بود؛ درحالی که این موارد شیوه‌های انتقال علوم الهی به آنان است.<ref>ر. ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء (مقاله)|ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء]]، ص ۱۰۹</ref> هر علمی که به [[امامان]] {{عم}} افاضه شود ابتدا به [[پیامبر اکرم]] و [[امیرالمؤمنین]] {{عم}} اعطا می‌شود، سپس به هر یک از امامان بعدی.<ref>ر. ک. [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش، وبگاه [[محمد جواد فاضل لنکرانی|فاضل لنکرانی، محمد جواد]]؛ [[رضا نیرومند|نیرومند، رضا]]، [[سید محمد مرتضوی|مرتضوی، سید محمد]]، [[الهام محمدزاده نقاشان|محمدزاده نقاشان، الهام]]، [[رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه (مقاله)|رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه]]، ص ۶۶ ـ ۶۸</ref> این افزایش پذیری به اندازه‌ای مهم است که [[امامان]] {{عم}} به اصحابشان فرموده‌اند، اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان می‌یابد.<ref>ر. ک. [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۶۱</ref> حال این افزایش علم گاهی در شب‌های جمعه است،<ref>ر. ک. [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]، صفحه؟ ؟؟ ؛[[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۶۱؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، صفحه؟ ؟؟</ref> گاهی در شب قدر و یا در طول ایام سال.<ref>ر. ک. [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۸۷؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟ ؟؟</ref> البته باید دانست علوم آنان دفعی است، گرچه معلوم تدریجی باشد یعنی علم به معلومِ تدریجی دارند، نه اینکه خود علم هم تدریجی باشد.<ref>ر. ک. [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، [[در محضر علامه طباطبایی (کتاب)|در محضر علامه طباطبایی]]، ص ۲۰۱</ref> علامۀ مجلسی در کتاب مرآة العقول دربارۀ افزایش علم امامان {{عم}} می‌نویسد:<ref>مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول، ج ۳، ص ۱۹</ref> "آنچه از اخبار زیاد به دست می‌آید این است که [[ائمه]] {{عم}} در همه عوالم و نشأت، یعنی قبل از حلول ارواح در بدن‌های مقدسشان و بعد از حلول در آن و بعد از مفارفت از آن و عروج به عالم قدس و طهارت، دارای پیشرفت و صعود در معارف الهیه و درجات کمال هستند و پیوسته در حال عروج به قرب و وصال بوده‌اند و در دریای انوار معرفت غوص می‌نموده‌اند. زیرا در مدارج شناخت و معرفت خداوندی و حب و قرب او غایت و نهایتی وجود ندارد و بین درجه عبودیت و ربوبیت منازل زیاد و بی‌شماری است، بنابراین آنچه امام در اوائل امامت خود از امام سابق گرفته تنها اکتفا به آن نمی‌کند و در آن مرتبه نمی‌ماند، بلکه پیوسته اسباب قرب و پیشرفت برای او حاصل می‌شود. چگونه به این صورت نباشد در حالی که این گونه تحصیل مدارج برای دیگران هست. و آن بزرگواران با آن استعداد، قابلیت بیشتری دارند".<ref>ر. ک. [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم، صفحه؟ ؟؟</ref> | ||
==رابطۀ افزایش پذیری علم امام با شأنی بودن آن== | == رابطۀ افزایش پذیری علم امام با شأنی بودن آن == | ||
*باید دانست افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، | * باید دانست افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.<ref>ر. ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟ ؟؟</ref> | ||
==رابطۀ علم تام [[امامان]] و افزایش پذیری علم ایشان== | == رابطۀ علم تام [[امامان]] و افزایش پذیری علم ایشان == | ||
*بر طبق روایات، امام{{ع}} {{عربی|«عَالِمٌ بِمَا كَانَ وَ مَا يَكُون»}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۶۱</ref> است، یعنی امام به آنچه که بوده و خواهد آمد، علم دارد و اصل این مطلب یقینی است که [[پیامبر]] و امام باید علم کامل داشته باشند،<ref>ر.ک. [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹</ref> اما در روایات دیگری نیز آمده که بر علم امام افزوده می‌شود، در روایاتی<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۳</ref> اشاره شده در هر شب جمعه بر علم امام افزوده می‌شود<ref>ر.ک. [[حسین گنجی|گنجی، حسین]]، [[امام‌شناسی ۱ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ج ۱، ص ۲۳۳ ـ ۲۳۶؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]] (با رویکرد قرآنی، روایی، عرفانی، فلسفی، کلامی)، ص ۸۵ ـ ۹۰</ref> و یا اینکه گفته شده فرشتگان در شب قدر مقدرات عالم را به امام ارائه می‌کنند، آیا این روایات با همدیگر تناقض ندارند؟ و به عبارتی دیگر اگر امام{{ع}} علم غیب به همه چیز دارد، افزوده شدن علم ایشان به چه معناست؟<ref>ر.ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، جامی از زلال کوثر، ص ۳۴ ـ ۳۶</ref> | * بر طبق روایات، امام {{ع}} {{عربی|«عَالِمٌ بِمَا كَانَ وَ مَا يَكُون»}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۶۱</ref> است، یعنی امام به آنچه که بوده و خواهد آمد، علم دارد و اصل این مطلب یقینی است که [[پیامبر]] و امام باید علم کامل داشته باشند،<ref>ر. ک. [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹</ref> اما در روایات دیگری نیز آمده که بر علم امام افزوده می‌شود، در روایاتی<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۳</ref> اشاره شده در هر شب جمعه بر علم امام افزوده می‌شود<ref>ر. ک. [[حسین گنجی|گنجی، حسین]]، [[امام‌شناسی ۱ (کتاب)|امام‌شناسی]]، ج ۱، ص ۲۳۳ ـ ۲۳۶؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]] (با رویکرد قرآنی، روایی، عرفانی، فلسفی، کلامی)، ص ۸۵ ـ ۹۰</ref> و یا اینکه گفته شده فرشتگان در شب قدر مقدرات عالم را به امام ارائه می‌کنند، آیا این روایات با همدیگر تناقض ندارند؟ و به عبارتی دیگر اگر امام {{ع}} علم غیب به همه چیز دارد، افزوده شدن علم ایشان به چه معناست؟<ref>ر. ک. [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، جامی از زلال کوثر، ص ۳۴ ـ ۳۶</ref> | ||
*در این رابطه چندین نکته گفته شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: | * در این رابطه چندین نکته گفته شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود: | ||
#منظور از علم تام امام، علم نسبت به مخلوقات است و منظور از افزایش علم در شب‌های جمعه یا قدر یا در طول سال، مربوط به علم ایشان به خداوند است؛ زیرا ذات خدا نامحدود است و معرفت به او پایان ندارد، لذا در هر شب جمعه روح امامان{{عم}} به طواف عرش الهی می‌رود و در آنجا علمشان به ذات خدا افزوده می‌گردد.<ref>ر.ک. [[سید محمود جزایری|جزایری، سید محمود]]، مکاتبۀ اختصاصی با [[دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت]]</ref> | # منظور از علم تام امام، علم نسبت به مخلوقات است و منظور از افزایش علم در شب‌های جمعه یا قدر یا در طول سال، مربوط به علم ایشان به خداوند است؛ زیرا ذات خدا نامحدود است و معرفت به او پایان ندارد، لذا در هر شب جمعه روح امامان {{عم}} به طواف عرش الهی می‌رود و در آنجا علمشان به ذات خدا افزوده می‌گردد.<ref>ر. ک. [[سید محمود جزایری|جزایری، سید محمود]]، مکاتبۀ اختصاصی با [[دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت]]</ref> | ||
#علم تام امام بدان معنا نیست که علمشان مانند علم خداوند قابل زیاد شدن نیست یعنی علم غیبشان استقلالی نیست و اگر به علمشان اضافه نشود، تمام می‌شود، آنها باید علم خودشان را به همۀ مردم یا به خواص مردم برسانند، در این صورت مانند سایرین می‌شوند، از این رو لازم است که هر لحظه علم آنها بیشتر بشود تا مقام بالاترِ آنها محفوظ بماند؛ و در برابر مشکلات جدید و سؤال‌های تازه درمانده نگردند.<ref>ر.ک. [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹</ref> | # علم تام امام بدان معنا نیست که علمشان مانند علم خداوند قابل زیاد شدن نیست یعنی علم غیبشان استقلالی نیست و اگر به علمشان اضافه نشود، تمام می‌شود، آنها باید علم خودشان را به همۀ مردم یا به خواص مردم برسانند، در این صورت مانند سایرین می‌شوند، از این رو لازم است که هر لحظه علم آنها بیشتر بشود تا مقام بالاترِ آنها محفوظ بماند؛ و در برابر مشکلات جدید و سؤال‌های تازه درمانده نگردند.<ref>ر. ک. [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹</ref> | ||
#خداوند دارای علم‌های مخصوصی است که دیگران حتی [[امامان]] {{عم}} را به آن راهی نیست؛ منتها ایشان به خزینه علم الهی راه دارند: "خُزَّانُ عِلْمِ اللَّه"<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۱۹۲ و ...</ref> ـ مَعَادِنُ وَحْيِ اللَّه"<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، ص ۳۰۷</ref> لذا هرگاه اراده کنند | # خداوند دارای علم‌های مخصوصی است که دیگران حتی [[امامان]] {{عم}} را به آن راهی نیست؛ منتها ایشان به خزینه علم الهی راه دارند: "خُزَّانُ عِلْمِ اللَّه"<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۱۹۲ و ...</ref> ـ مَعَادِنُ وَحْيِ اللَّه"<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، ص ۳۰۷</ref> لذا هرگاه اراده کنند و خداوند بخواهد از علم الهی بهره‌مند می‌گردند و عالم می‌شوند.<ref>ر. ک. [[عباس طهرانی|طهرانی، عباس]]، [[دین و وجدان (کتاب)|دین و وجدان]]، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹</ref> | ||
==دیدگاه دیگر مبتنی بر تام نبودن علم معصوم== | == دیدگاه دیگر مبتنی بر تام نبودن علم معصوم == | ||
*البته در این میان برخی نظر دیگری دارند مبنی بر اینکه برخی از آیات قرآن، مانند داستان فریب خوردن حضرت آدم در برابر وسوسه شیطان که نتیجه ندانستن دروغ بودن قسم و سخنان شیطان بوده است<ref>سورۀ اعراف، آیۀ ۲۰ و ۲۱</ref> و یا داستان حضرت زکریا که هرگاه به محل عبارت حضرت مریم وارد می‌شد غذایی نزد او می‌دید، یک بار از او پرسید: ای مریم! این را از کجا آوردهای؟! مریم پاسخ داد: این از جانب خداوند است. "خداوند به هرکس بخواهد، بی‌حساب روزی میدهد،<ref>سورۀ آل عمران، آیۀ ۳۷</ref> پرسش حضرت زکریا نشانه این است که آن حضرت راز وجود آن غذاها را نمی‌دانست؛ به خوبی نشان می‌دهند علوم پیامبران الهی و حتی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} تام و کامل نبود و به مرور بر دانش ایشان افزوده می‌شد. این تکامل و افزایش‌پذیری علمی در طول دوران پیامبری آنان ادامه داشته است. بنابراین نمی‌توان گفت علوم آنان از ابتدای تولد یا آغاز نبوتشان کامل و تام بوده است؛ بلکه ایشان در طول دوران نبوت خود، معارف بسیاری را فراگرفته‌اند. حتی دلیلی نیست علوم آنان در پایان دوران [[نبوت]] ایشان کامل شده باشد؛ بلکه ممکن است از برتری برخی پیامبران بر برخی دیگر، تفاوت در مراتب علمی آنان، حتی در پایان دوران نبوت شان، برداشت شود.<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء (مقاله)|ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء]]، ص ۱۰۹، مجلۀ قرآن شناخت، ش ۲، ص ۱۰۹</ref> | * البته در این میان برخی نظر دیگری دارند مبنی بر اینکه برخی از آیات قرآن، مانند داستان فریب خوردن حضرت آدم در برابر وسوسه شیطان که نتیجه ندانستن دروغ بودن قسم و سخنان شیطان بوده است<ref>سورۀ اعراف، آیۀ ۲۰ و ۲۱</ref> و یا داستان حضرت زکریا که هرگاه به محل عبارت حضرت مریم وارد می‌شد غذایی نزد او می‌دید، یک بار از او پرسید: ای مریم! این را از کجا آوردهای؟! مریم پاسخ داد: این از جانب خداوند است. "خداوند به هرکس بخواهد، بی‌حساب روزی میدهد،<ref>سورۀ آل عمران، آیۀ ۳۷</ref> پرسش حضرت زکریا نشانه این است که آن حضرت راز وجود آن غذاها را نمی‌دانست؛ به خوبی نشان می‌دهند علوم پیامبران الهی و حتی [[پیامبر اکرم]] {{صل}} تام و کامل نبود و به مرور بر دانش ایشان افزوده می‌شد. این تکامل و افزایش‌پذیری علمی در طول دوران پیامبری آنان ادامه داشته است. بنابراین نمی‌توان گفت علوم آنان از ابتدای تولد یا آغاز نبوتشان کامل و تام بوده است؛ بلکه ایشان در طول دوران نبوت خود، معارف بسیاری را فراگرفته‌اند. حتی دلیلی نیست علوم آنان در پایان دوران [[نبوت]] ایشان کامل شده باشد؛ بلکه ممکن است از برتری برخی پیامبران بر برخی دیگر، تفاوت در مراتب علمی آنان، حتی در پایان دوران نبوت شان، برداشت شود.<ref>ر. ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء (مقاله)|ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء]]، ص ۱۰۹، مجلۀ قرآن شناخت، ش ۲، ص ۱۰۹</ref> | ||
*در این صورت افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، | * در این صورت افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.<ref>ر. ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟ ؟؟</ref> | ||
==[[روایات]] افزایش علم== | == [[روایات]] افزایش علم == | ||
*اما در مورد روایاتی که اشاره به افزایش پذیری علم امام دارند باید گفت: در کتاب کافی بابی تحت عنوان: {{عربی|«لولا أنّ الائمه یزدادون لفقد ما عندهم»}} وجود داردکه روایات آن اشاره به افزایش علم [[امامان]] دارد،<ref>ر.ک. [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[در آستان امامان معصوم (کتاب)|در آستان امامان]]، [[ملائکه و دیدار با امامان (مقاله)|ملائکه و دیدار با امامان]]، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸، | * اما در مورد روایاتی که اشاره به افزایش پذیری علم امام دارند باید گفت: در کتاب کافی بابی تحت عنوان: {{عربی|«لولا أنّ الائمه یزدادون لفقد ما عندهم»}} وجود داردکه روایات آن اشاره به افزایش علم [[امامان]] دارد،<ref>ر. ک. [[سید احمد خاتمی|خاتمی، سید احمد]]، [[در آستان امامان معصوم (کتاب)|در آستان امامان]]، [[ملائکه و دیدار با امامان (مقاله)|ملائکه و دیدار با امامان]]، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸، صفحه؟ ؟؟</ref> برخی از این روایات عبارتند از: | ||
#زراره میگوید از [[امام باقر]] {{ع}} شنیدم میفرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۵۵</ref> «اگر بر علوم ما اضافه نمیشد تمام میگشت.» زراره گفت: "بر علوم شما چیزی اضافه می‌شود که [[رسول خدا]] {{صل}} آن را نمیدانسته؟" فرمودند: «اگر بخواهد چیز تازهای بر علوم ما اضافه شود، اولاً بر رسول خدا{{صل}} عرضه می‌شود، سپس بر [[امامان]] {{عم}} یکی پس از دیگری، تا به ما منتهی شود.»<ref>ر.ک. [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۸۷؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۳۳۹</ref> | # زراره میگوید از [[امام باقر]] {{ع}} شنیدم میفرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۵۵</ref> «اگر بر علوم ما اضافه نمیشد تمام میگشت.» زراره گفت: "بر علوم شما چیزی اضافه می‌شود که [[رسول خدا]] {{صل}} آن را نمیدانسته؟" فرمودند: «اگر بخواهد چیز تازهای بر علوم ما اضافه شود، اولاً بر رسول خدا {{صل}} عرضه می‌شود، سپس بر [[امامان]] {{عم}} یکی پس از دیگری، تا به ما منتهی شود.»<ref>ر. ک. [[ابراهیم امینی|امینی، ابراهیم]]، [[بررسی مسائل کلی امامت (کتاب)|بررسی مسائل کلی امامت]]، ص ۲۸۷؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۳۳۹</ref> | ||
# [[امام صادق]] {{ع}} می‌فرماید:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۴، ح ۳</ref> «هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر اینکه برای اولیاء الهی در آن سروری است، راوی گوید: عرض کردم: فدایت شوم، آن سرور چگونه است؟ حضرت فرمود: هنگامی که شب جمعه می‌شود [[رسول خدا]] {{صل}} و [[ائمه]] {{عم}} عرش را درک می‌کنند و من هم با ایشان همراه هستم، پس جز با علمِ استفاده شده برنمی‌گردم و اگر این‌طور نبود حتماً آنچه نزد من بود تمام می‌شد.<ref>ر.ک. [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص ۱۳۹؛ [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]، | # [[امام صادق]] {{ع}} می‌فرماید:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۴، ح ۳</ref> «هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر اینکه برای اولیاء الهی در آن سروری است، راوی گوید: عرض کردم: فدایت شوم، آن سرور چگونه است؟ حضرت فرمود: هنگامی که شب جمعه می‌شود [[رسول خدا]] {{صل}} و [[ائمه]] {{عم}} عرش را درک می‌کنند و من هم با ایشان همراه هستم، پس جز با علمِ استفاده شده برنمی‌گردم و اگر این‌طور نبود حتماً آنچه نزد من بود تمام می‌شد.<ref>ر. ک. [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص ۱۳۹؛ [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، صفحه؟ ؟؟</ref> | ||
# [[امام صادق]] {{ع}} به ابی یحیی صنعانی فرمود:<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار‌الأنوار، ج ۲۶، ص ۸۸</ref> «ای ابایحیی برای ما در شب‌های جمعه شأنی است از شئون؛ در این شب‌ها ارواح انبیای گذشته و ارواح اوصیای گذشته و روح امامی که زنده است را به آسمان برند تا به دور عرش خداوند هفت دور طواف کنند و نزد هر کدام از ستون‌های عرش دو رکعت نماز بخوانند و سپس آنها را به بدن‌های خود برگردانند، آن گاه انبیا و اوصیا لبالب از شادی شوند و امامی که در میان شما است، انبوه فراوانی در دانش او افزوده شود.»<ref>ر.ک. [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، | # [[امام صادق]] {{ع}} به ابی یحیی صنعانی فرمود:<ref>مجلسی، محمدباقر، بحار‌الأنوار، ج ۲۶، ص ۸۸</ref> «ای ابایحیی برای ما در شب‌های جمعه شأنی است از شئون؛ در این شب‌ها ارواح انبیای گذشته و ارواح اوصیای گذشته و روح امامی که زنده است را به آسمان برند تا به دور عرش خداوند هفت دور طواف کنند و نزد هر کدام از ستون‌های عرش دو رکعت نماز بخوانند و سپس آنها را به بدن‌های خود برگردانند، آن گاه انبیا و اوصیا لبالب از شادی شوند و امامی که در میان شما است، انبوه فراوانی در دانش او افزوده شود.»<ref>ر. ک. [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، صفحه؟ ؟؟؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۶۱؛ [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (پایان‌نامه)|علم امام از دیدگاه کلام امامیه]]، ص ۴۷ ـ ۴۹</ref> و روایات دیگر<ref>ر. ک. [[محمد باقر تحریری|تحریری، محمد باقر]]، [[جلوه‌های لاهوتی (کتاب)|جلوه‌های لاهوتی]]، ج ۱، ص ۱۳۹؛ [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[بی‌کرانگی علم امام معصوم (مقاله)|بی‌کرانگی علم امام معصوم]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[علم امام تام یا محدود (مقاله)|علم امام تام یا محدود]]، وبگاه خبرگزاری فارس؛ [[محمد حسن نادم|نادم، محمد حسن]]، [[سید ابراهیم افتخاری|افتخاری، سید ابراهیم]]، [[منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد (مقاله)|منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد]]، ص ۶۱؛ [[ناصرالدین اوجاقی|اوجاقی، ناصرالدین]]، [[علم امام از دیدگاه کلام امامیه (پایان‌نامه)|علم امام از دیدگاه کلام امامیه]]، ص ۴۷ ـ ۴۹؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[عسکری امام‌خان|امام‌خان، عسکری]]، [[منشأ و قلمرو علم امام (پایان‌نامه)|منشأ و قلمرو علم امام]]، فصل پنجم، صفحه؟ ؟؟؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، صفحه؟ ؟؟؛ [[محمد حسن وکیلی|وکیلی، محمد حسن]]، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، صفحه؟ ؟؟</ref> | ||
==نتیجه گیری== | == نتیجه گیری == | ||
*در مجموع آنچه از برخی روایات در باب افزایش علوم [[امامان]] {{عم}} بر می‌آید، باید گفت: | * در مجموع آنچه از برخی روایات در باب افزایش علوم [[امامان]] {{عم}} بر می‌آید، باید گفت: | ||
#علوم [[امامان]] {{عم}} و حتی خود [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، ذاتی و مطلق نیست؛ بلکه به اذن الهی و از خزاین غیب به آنها افاضه می‌گردد و علم ذاتی مطلق، اختصاص به خداوند دارد. | # علوم [[امامان]] {{عم}} و حتی خود [[پیامبر اکرم]] {{صل}}، ذاتی و مطلق نیست؛ بلکه به اذن الهی و از خزاین غیب به آنها افاضه می‌گردد و علم ذاتی مطلق، اختصاص به خداوند دارد. | ||
#افزایش علوم انسان کامل، نه تنها دلیل بر نقص و کاستی او نیست، بلکه نشانۀ تکامل روزافزون او است؛ زیرا بر اساس مبانی عرفانی، انسان تنها موجودی است که به اصطلاح توقف ندارد و ظرفیت وجودی او به گونه‌ای است که تا بتواند، رشد و تکامل و علم او افزایش می‌یابد و انسان کامل در این معنا سزاوارتر از همه است. از این رو، پیوسته علم و کمالات او روزافزون است. | # افزایش علوم انسان کامل، نه تنها دلیل بر نقص و کاستی او نیست، بلکه نشانۀ تکامل روزافزون او است؛ زیرا بر اساس مبانی عرفانی، انسان تنها موجودی است که به اصطلاح توقف ندارد و ظرفیت وجودی او به گونه‌ای است که تا بتواند، رشد و تکامل و علم او افزایش می‌یابد و انسان کامل در این معنا سزاوارتر از همه است. از این رو، پیوسته علم و کمالات او روزافزون است. | ||
#از آن جا که علم و معرفت الهی و حقایق توحیدی پایان‌ناپذیر و بی‌نهایت است، انسان کامل هر اندازه کامل باشد، باز هم نسبت به وجود و کمالات وجودی بی‌نهایت خداوند، کامل نیست، از این رو، می‌تواند پیوسته در حال تکامل و درک بیشتر از حقایق الهی باشد. | # از آن جا که علم و معرفت الهی و حقایق توحیدی پایان‌ناپذیر و بی‌نهایت است، انسان کامل هر اندازه کامل باشد، باز هم نسبت به وجود و کمالات وجودی بی‌نهایت خداوند، کامل نیست، از این رو، می‌تواند پیوسته در حال تکامل و درک بیشتر از حقایق الهی باشد. | ||
*لذا افزایش علم ائمه و از جمله علم غیب آنها نه تنها کاستی محسوب نمی‌شود، بلکه دلیل بر گستردگی کمالات وجودی آنان است.<ref>ر.ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت، پژوهشگران مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی </ref> | * لذا افزایش علم ائمه و از جمله علم غیب آنها نه تنها کاستی محسوب نمی‌شود، بلکه دلیل بر گستردگی کمالات وجودی آنان است.<ref>ر. ک. [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت، پژوهشگران مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی </ref> | ||
== پرسش‌های وابسته == | == پرسش‌های وابسته == | ||
| خط ۴۲: | خط ۴۲: | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | {{مدخل وابسته}} | ||
* [[افزایش علم | * [[افزایش علم امام]]؛ | ||
* [[افزایش علم | * [[افزایش علم پیامبر]]؛ | ||
* [[افزایش علم | * [[افزایش علم پیامبر خاتم]]؛ | ||
* [[افزایش علم | * [[افزایش علم ولی]]؛ | ||
* [[افزایش علم | * [[افزایش علم وصی]]؛ | ||
* [[افزایش علم | * [[افزایش علم اهل بیت]] {{عم}}؛ | ||
* [[افزایش علم | * [[افزایش علم فاطمه زهرا]] {{س}}. | ||
{{پایان مدخل وابسته}} | {{پایان مدخل وابسته}} | ||
==[[:رده:آثار علم معصوم|منبع‌شناسی جامع علم معصوم]]== | == [[:رده:آثار علم معصوم|منبع‌شناسی جامع علم معصوم]] == | ||
{{منبع جامع}} | {{منبع جامع}} | ||
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های علم معصوم|کتاب‌شناسی علم معصوم]]؛ | * [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های علم معصوم|کتاب‌شناسی علم معصوم]]؛ | ||
نسخهٔ ۲۴ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۸:۱۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. افزایش علم غیب معصوم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: افزایش علم غیب معصوم در قرآن - افزایش علم غیب معصوم در حدیث - افزایش علم غیب معصوم در کلام اسلامی - افزایش علم غیب معصوم در فلسفه اسلامی - افزایش علم غیب معصوم در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبطمقدمه
- پیامبر و امامِ هر زمانی باید اعلم مردم آن زمان باشد هم در دین و هم در علوم دیگر و هیچ گونه جهلی نباید داشته باشد، زیرا ایشان برای هدایت مردم و بیان مصالح دنیوی و اخروی مردم هستند، لذاست که در برخی از روایات [۱] اشاره به افزایش پذیری علم امامان (ع) شده است به گونه ایی که حتی فرموده‌اند اگر این افزایش علم نباشد، علم ما تمام می‌شود[۲].
امکان افزایش پذیری علم امامان (ع) و چیستی آن
- با توجه به آیۀ ﴿رَّبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾ [۳]. [۴] و روایات متعددی که در باب افزایش علم معصوم وجود دارد، استفاده می‌شود، علم پیامبر اکرم (ص) و امامان به منبعی اتصال دارد که پیوسته در حال ازدیاد است،[۵] علوم الهی به تدریج در طول زندگی‌شان به آنان عطا می‌شده است،[۶] و حتی این ازدیاد در عالم آخرت هم برای آنها محفوظ است،[۷] بنابراین علوم آنان که شامل علوم غیبی نیز می‌شود را می‌توان افزایش‌پذیر دانست، زیرا اگر علوم آنان تام و بی‌نقص می‌بود، فراگیری دانش به شیوه‌های مختلف مثل الهام، شهود و ... معنایی نداشت و تکرار علوم پیشین می‌بود؛ درحالی که این موارد شیوه‌های انتقال علوم الهی به آنان است.[۸] هر علمی که به امامان (ع) افاضه شود ابتدا به پیامبر اکرم و امیرالمؤمنین (ع) اعطا می‌شود، سپس به هر یک از امامان بعدی.[۹] این افزایش پذیری به اندازه‌ای مهم است که امامان (ع) به اصحابشان فرموده‌اند، اگر این افزایش نباشد علم ایشان پایان می‌یابد.[۱۰] حال این افزایش علم گاهی در شب‌های جمعه است،[۱۱] گاهی در شب قدر و یا در طول ایام سال.[۱۲] البته باید دانست علوم آنان دفعی است، گرچه معلوم تدریجی باشد یعنی علم به معلومِ تدریجی دارند، نه اینکه خود علم هم تدریجی باشد.[۱۳] علامۀ مجلسی در کتاب مرآة العقول دربارۀ افزایش علم امامان (ع) می‌نویسد:[۱۴] "آنچه از اخبار زیاد به دست می‌آید این است که ائمه (ع) در همه عوالم و نشأت، یعنی قبل از حلول ارواح در بدن‌های مقدسشان و بعد از حلول در آن و بعد از مفارفت از آن و عروج به عالم قدس و طهارت، دارای پیشرفت و صعود در معارف الهیه و درجات کمال هستند و پیوسته در حال عروج به قرب و وصال بوده‌اند و در دریای انوار معرفت غوص می‌نموده‌اند. زیرا در مدارج شناخت و معرفت خداوندی و حب و قرب او غایت و نهایتی وجود ندارد و بین درجه عبودیت و ربوبیت منازل زیاد و بی‌شماری است، بنابراین آنچه امام در اوائل امامت خود از امام سابق گرفته تنها اکتفا به آن نمی‌کند و در آن مرتبه نمی‌ماند، بلکه پیوسته اسباب قرب و پیشرفت برای او حاصل می‌شود. چگونه به این صورت نباشد در حالی که این گونه تحصیل مدارج برای دیگران هست. و آن بزرگواران با آن استعداد، قابلیت بیشتری دارند".[۱۵]
رابطۀ افزایش پذیری علم امام با شأنی بودن آن
- باید دانست افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.[۱۶]
رابطۀ علم تام امامان و افزایش پذیری علم ایشان
- بر طبق روایات، امام (ع) «عَالِمٌ بِمَا كَانَ وَ مَا يَكُون»[۱۷] است، یعنی امام به آنچه که بوده و خواهد آمد، علم دارد و اصل این مطلب یقینی است که پیامبر و امام باید علم کامل داشته باشند،[۱۸] اما در روایات دیگری نیز آمده که بر علم امام افزوده می‌شود، در روایاتی[۱۹] اشاره شده در هر شب جمعه بر علم امام افزوده می‌شود[۲۰] و یا اینکه گفته شده فرشتگان در شب قدر مقدرات عالم را به امام ارائه می‌کنند، آیا این روایات با همدیگر تناقض ندارند؟ و به عبارتی دیگر اگر امام (ع) علم غیب به همه چیز دارد، افزوده شدن علم ایشان به چه معناست؟[۲۱]
- در این رابطه چندین نکته گفته شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
- منظور از علم تام امام، علم نسبت به مخلوقات است و منظور از افزایش علم در شب‌های جمعه یا قدر یا در طول سال، مربوط به علم ایشان به خداوند است؛ زیرا ذات خدا نامحدود است و معرفت به او پایان ندارد، لذا در هر شب جمعه روح امامان (ع) به طواف عرش الهی می‌رود و در آنجا علمشان به ذات خدا افزوده می‌گردد.[۲۲]
- علم تام امام بدان معنا نیست که علمشان مانند علم خداوند قابل زیاد شدن نیست یعنی علم غیبشان استقلالی نیست و اگر به علمشان اضافه نشود، تمام می‌شود، آنها باید علم خودشان را به همۀ مردم یا به خواص مردم برسانند، در این صورت مانند سایرین می‌شوند، از این رو لازم است که هر لحظه علم آنها بیشتر بشود تا مقام بالاترِ آنها محفوظ بماند؛ و در برابر مشکلات جدید و سؤال‌های تازه درمانده نگردند.[۲۳]
- خداوند دارای علم‌های مخصوصی است که دیگران حتی امامان (ع) را به آن راهی نیست؛ منتها ایشان به خزینه علم الهی راه دارند: "خُزَّانُ عِلْمِ اللَّه"[۲۴] ـ مَعَادِنُ وَحْيِ اللَّه"[۲۵] لذا هرگاه اراده کنند و خداوند بخواهد از علم الهی بهره‌مند می‌گردند و عالم می‌شوند.[۲۶]
دیدگاه دیگر مبتنی بر تام نبودن علم معصوم
- البته در این میان برخی نظر دیگری دارند مبنی بر اینکه برخی از آیات قرآن، مانند داستان فریب خوردن حضرت آدم در برابر وسوسه شیطان که نتیجه ندانستن دروغ بودن قسم و سخنان شیطان بوده است[۲۷] و یا داستان حضرت زکریا که هرگاه به محل عبارت حضرت مریم وارد می‌شد غذایی نزد او می‌دید، یک بار از او پرسید: ای مریم! این را از کجا آوردهای؟! مریم پاسخ داد: این از جانب خداوند است. "خداوند به هرکس بخواهد، بی‌حساب روزی میدهد،[۲۸] پرسش حضرت زکریا نشانه این است که آن حضرت راز وجود آن غذاها را نمی‌دانست؛ به خوبی نشان می‌دهند علوم پیامبران الهی و حتی پیامبر اکرم (ص) تام و کامل نبود و به مرور بر دانش ایشان افزوده می‌شد. این تکامل و افزایش‌پذیری علمی در طول دوران پیامبری آنان ادامه داشته است. بنابراین نمی‌توان گفت علوم آنان از ابتدای تولد یا آغاز نبوتشان کامل و تام بوده است؛ بلکه ایشان در طول دوران نبوت خود، معارف بسیاری را فراگرفته‌اند. حتی دلیلی نیست علوم آنان در پایان دوران نبوت ایشان کامل شده باشد؛ بلکه ممکن است از برتری برخی پیامبران بر برخی دیگر، تفاوت در مراتب علمی آنان، حتی در پایان دوران نبوت شان، برداشت شود.[۲۹]
- در این صورت افزایش پذیر دانستن علم امام با اعتقاد به شأنی بودن آن تلازم دارد، زیرا معنای افزایش‌پذیری این است که امام، برخی از علوم را به طور کامل نداشته و در زمان‌های مختلف بر علوم او افزوده می‌شود. این معنا در شأنی بودن علم امام نیز لحاظ شده است؛ یعنی امام، بالفعل برخی از علوم را ندارد؛ اما توان آن را دارد که در مواقع خاص آن را دریافت کند. بنابراین، کسی که علم امام را افزایش‌پذیر می‌داند، به شأنی بودن و عدم فعلیت بخشی از علم امام نیز اعتراف کرده است.[۳۰]
روایات افزایش علم
- اما در مورد روایاتی که اشاره به افزایش پذیری علم امام دارند باید گفت: در کتاب کافی بابی تحت عنوان: «لولا أنّ الائمه یزدادون لفقد ما عندهم» وجود داردکه روایات آن اشاره به افزایش علم امامان دارد،[۳۱] برخی از این روایات عبارتند از:
- زراره میگوید از امام باقر (ع) شنیدم میفرمودند:[۳۲] «اگر بر علوم ما اضافه نمیشد تمام میگشت.» زراره گفت: "بر علوم شما چیزی اضافه می‌شود که رسول خدا (ص) آن را نمیدانسته؟" فرمودند: «اگر بخواهد چیز تازهای بر علوم ما اضافه شود، اولاً بر رسول خدا (ص) عرضه می‌شود، سپس بر امامان (ع) یکی پس از دیگری، تا به ما منتهی شود.»[۳۳]
- امام صادق (ع) می‌فرماید:[۳۴] «هیچ شب جمعه‌ای نیست مگر اینکه برای اولیاء الهی در آن سروری است، راوی گوید: عرض کردم: فدایت شوم، آن سرور چگونه است؟ حضرت فرمود: هنگامی که شب جمعه می‌شود رسول خدا (ص) و ائمه (ع) عرش را درک می‌کنند و من هم با ایشان همراه هستم، پس جز با علمِ استفاده شده برنمی‌گردم و اگر این‌طور نبود حتماً آنچه نزد من بود تمام می‌شد.[۳۵]
- امام صادق (ع) به ابی یحیی صنعانی فرمود:[۳۶] «ای ابایحیی برای ما در شب‌های جمعه شأنی است از شئون؛ در این شب‌ها ارواح انبیای گذشته و ارواح اوصیای گذشته و روح امامی که زنده است را به آسمان برند تا به دور عرش خداوند هفت دور طواف کنند و نزد هر کدام از ستون‌های عرش دو رکعت نماز بخوانند و سپس آنها را به بدن‌های خود برگردانند، آن گاه انبیا و اوصیا لبالب از شادی شوند و امامی که در میان شما است، انبوه فراوانی در دانش او افزوده شود.»[۳۷] و روایات دیگر[۳۸]
نتیجه گیری
- در مجموع آنچه از برخی روایات در باب افزایش علوم امامان (ع) بر می‌آید، باید گفت:
- علوم امامان (ع) و حتی خود پیامبر اکرم (ص)، ذاتی و مطلق نیست؛ بلکه به اذن الهی و از خزاین غیب به آنها افاضه می‌گردد و علم ذاتی مطلق، اختصاص به خداوند دارد.
- افزایش علوم انسان کامل، نه تنها دلیل بر نقص و کاستی او نیست، بلکه نشانۀ تکامل روزافزون او است؛ زیرا بر اساس مبانی عرفانی، انسان تنها موجودی است که به اصطلاح توقف ندارد و ظرفیت وجودی او به گونه‌ای است که تا بتواند، رشد و تکامل و علم او افزایش می‌یابد و انسان کامل در این معنا سزاوارتر از همه است. از این رو، پیوسته علم و کمالات او روزافزون است.
- از آن جا که علم و معرفت الهی و حقایق توحیدی پایان‌ناپذیر و بی‌نهایت است، انسان کامل هر اندازه کامل باشد، باز هم نسبت به وجود و کمالات وجودی بی‌نهایت خداوند، کامل نیست، از این رو، می‌تواند پیوسته در حال تکامل و درک بیشتر از حقایق الهی باشد.
- لذا افزایش علم ائمه و از جمله علم غیب آنها نه تنها کاستی محسوب نمی‌شود، بلکه دلیل بر گستردگی کمالات وجودی آنان است.[۳۹]
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
منابع
وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام (تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)
طهرانی، عباس، دین و وجدان.
نمازی شاهرودی، علی، علم غیب.
خاتمی، سید احمد، در آستان امامان.
خاتمی، سید احمد، ملائکه و دیدار با امامان.
غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید.
هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود.
بیابانی اسکوئی، محمد، امامت.
امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام.
غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی.
کرم‌زاده، علی، بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید.
نیرومند، رضا، مرتضوی، سید محمد، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه.
هاشمی، سید علی، ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء.
نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد.
منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم.
رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام.
امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت.
طباطبایی، سید محمد حسین، در محضر علامه طباطبایی.
گنجی، حسین، امام‌شناسی.- مصباح یزدی، محمد تقی، جامی از زلال کوثر.
تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی.
اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه.
پانویس
- ↑ مانند: کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۵۵
- ↑ ر. ک. طهرانی، عباس، دین و وجدان، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹
- ↑ پروردگارا، علم مرا زیاد فرما؛ سوره طه، آیه: ۱۱۴.
- ↑ ر. ک. نمازی شاهرودی، علی، علم غیب، ص ۱۴۰ ـ ۱۴۲
- ↑ ر. ک. خاتمی، سید احمد، در آستان امامان، ملائکه و دیدار با امامان، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸، صفحه؟ ؟؟؛ فاضل لنکرانی، محمد جواد، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش، وبگاه محمد جواد فاضل لنکرانی؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۳۳۹؛ هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود، وبگاه خبرگزاری فارس؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت، صفحه؟ ؟؟؛ امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟ ؟؟؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟ ؟؟
- ↑ ر. ک. کرم‌زاده، علی، بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید، ص ۶۴
- ↑ ر. ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش، وبگاه فاضل لنکرانی، محمد جواد؛ نیرومند، رضا، مرتضوی، سید محمد، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص ۶۶ ـ ۶۸
- ↑ ر. ک. هاشمی، سید علی، ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء، ص ۱۰۹
- ↑ ر. ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، سخنرانی با موضوع: همگرایی قیام امام حسین با علم حضرت به شهادت خود و یارانش، وبگاه فاضل لنکرانی، محمد جواد؛ نیرومند، رضا، مرتضوی، سید محمد، محمدزاده نقاشان، الهام، رابطه الهام و تحدیث در علم امامان شیعه، ص ۶۶ ـ ۶۸
- ↑ ر. ک. نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۶۱
- ↑ ر. ک. منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم، صفحه؟ ؟؟ ؛نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۶۱؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟ ؟؟
- ↑ ر. ک. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۸۷؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت، صفحه؟ ؟؟
- ↑ ر. ک. طباطبایی، سید محمد حسین، در محضر علامه طباطبایی، ص ۲۰۱
- ↑ مجلسی، محمد باقر، مرآه العقول، ج ۳، ص ۱۹
- ↑ ر. ک. امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟ ؟؟
- ↑ ر. ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟ ؟؟
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۶۱
- ↑ ر. ک. طهرانی، عباس، دین و وجدان، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۳
- ↑ ر. ک. گنجی، حسین، امام‌شناسی، ج ۱، ص ۲۳۳ ـ ۲۳۶؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام (با رویکرد قرآنی، روایی، عرفانی، فلسفی، کلامی)، ص ۸۵ ـ ۹۰
- ↑ ر. ک. مصباح یزدی، محمد تقی، جامی از زلال کوثر، ص ۳۴ ـ ۳۶
- ↑ ر. ک. جزایری، سید محمود، مکاتبۀ اختصاصی با دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت
- ↑ ر. ک. طهرانی، عباس، دین و وجدان، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۱۹۲ و ...
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، امالی، ص ۳۰۷
- ↑ ر. ک. طهرانی، عباس، دین و وجدان، ص ۲۸۶ ـ ۲۸۹
- ↑ سورۀ اعراف، آیۀ ۲۰ و ۲۱
- ↑ سورۀ آل عمران، آیۀ ۳۷
- ↑ ر. ک. هاشمی، سید علی، ماهیت و قلمرو علم‌الأسماء، ص ۱۰۹، مجلۀ قرآن شناخت، ش ۲، ص ۱۰۹
- ↑ ر. ک. هاشمی، سید علی، ویژگی‌های علوم ائمه از دیدگاه علمی امامیه، صفحه؟ ؟؟
- ↑ ر. ک. خاتمی، سید احمد، در آستان امامان، ملائکه و دیدار با امامان، ماهنامه پاسداران اسلام، ش ۲۴۸، صفحه؟ ؟؟
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج ۱، ص ۲۵۵
- ↑ ر. ک. امینی، ابراهیم، بررسی مسائل کلی امامت، ص ۲۸۷؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۳۳۹
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۴، ح ۳
- ↑ ر. ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص ۱۳۹؛ منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم، صفحه؟ ؟؟؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟ ؟؟؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟ ؟؟
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحار‌الأنوار، ج ۲۶، ص ۸۸
- ↑ ر. ک. رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟ ؟؟؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، صفحه؟ ؟؟؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۶۱؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص ۴۷ ـ ۴۹
- ↑ ر. ک. تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی، ج ۱، ص ۱۳۹؛ منصوری، خلیل، بی‌کرانگی علم امام معصوم، صفحه؟ ؟؟؛ هاشمی، سید علی، علم امام تام یا محدود، وبگاه خبرگزاری فارس؛ نادم، محمد حسن، افتخاری، سید ابراهیم، منابع علم امام از نگاه متکلمان قم و بغداد، ص ۶۱؛ اوجاقی، ناصرالدین، علم امام از دیدگاه کلام امامیه، ص ۴۷ ـ ۴۹؛ بیابانی اسکوئی، محمد، امامت، صفحه؟ ؟؟؛ امام‌خان، عسکری، منشأ و قلمرو علم امام، فصل پنجم، صفحه؟ ؟؟؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام، صفحه؟ ؟؟؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، صفحه؟ ؟؟؛ وکیلی، محمد حسن، علم غیب امام(تبیین دیدگاه اعتدالی و صحیح)، صفحه؟ ؟؟
- ↑ ر. ک. هاشمی، سید علی، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت، پژوهشگران مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی