|
|
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{مدخل مرتبط | | {{مدخل مرتبط |
| | موضوع مرتبط = | | | موضوع مرتبط = |
| | عنوان مدخل = احمد بن حسن قطان | | | عنوان مدخل = |
| | مداخل مرتبط = | | | مداخل مرتبط = [[احمد بن حسن قطان در تراجم و رجال]] |
| | پرسش مرتبط = | | | پرسش مرتبط = |
| }} | | }} |
| == آشنایی اجمالی ==
| |
| [[احمد بن الحسن القطان]]<ref>ر.ک: رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷؛ منتهی المقال، ج۱، ص۲۴۷، ش۱۳۲؛ طرائف المقال، ج۱، ص۱۵۵، ش۷۶۶؛ تنقیح المقال، ج۶، ص۸، ش۹۰۳؛ اعیان الشیعة، ج۳، ص۹۵، ش۳۳۰؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۸۷، ش۸۴۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۹۳، ش۵۱۱؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۴۳۰، ش۳۳۶.</ref> در سند چهار [[روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۷۹، ص۲۷۳؛ ج۱۱، ص۱۵۸؛ ص۱۷۱، ج۱۳، ص۲۹۸.</ref>، به نقل از کتب [[علل الشرائع]]، [[عیون أخبار الرضا]]{{ع}}، [[خصال]] و [[توحید]] [[شیخ صدوق]] نقل شده است؛ از جمله:
| |
|
| |
|
| {{متن حدیث|فی کتاب الخصال: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ زَكَرِيَّا الْقَطَّانُ عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَبِيبٍ قَالَ حَدَّثَنَا تَمِيمُ بْنُ بُهْلُولٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ الْفَضْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا}}<ref>«باری، بر آنچه می‌گویند شکیب کن و پیش از برآمدن آفتاب و پیش از فرو رفتن آن پروردگارت را با سپاس به پاکی بستای! و پاس‌هایی از شب و پیرامون‌های روز را نیز به ستایش پرداز باشد که خشنود گردی» سوره طه، آیه ۱۳۰.</ref>
| | == مقدمه == |
| فَقَالَ{{ع}}: فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ أَنْ يَقُولَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ عَشْرَ مَرَّاتٍ وَ قَبْلَ غُرُوبِهَا عَشْرَ مَرَّاتٍ {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ}}<ref>«آنان چنان بودند که چون به آنها می‌گفتند: هیچ خدایی جز خداوند نیست، سرکشی می‌ورزیدند» سوره صافات، آیه ۳۵.</ref> وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ هُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ بِيَدِهِ الْخَيْرُ {{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه در آنهاست از آن خداوند است و او بر هر کاری تواناست» سوره مائده، آیه ۱۲۰.</ref> قَالَ فَقُلْتُ {{متن قرآن|لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ}} وَحْدَهُ لا شَرِيكَ لَهُ لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي.
| | [[احمد بن الحسن القطان]]<ref>ر.ک: رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷؛ منتهی المقال، ج۱، ص۲۴۷، ش۱۳۲؛ طرائف المقال، ج۱، ص۱۵۵، ش۷۶۶؛ تنقیح المقال، ج۶، ص۸، ش۹۰۳؛ اعیان الشیعة، ج۳، ص۹۵، ش۳۳۰؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۸۷، ش۸۴۵؛ معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۹۳، ش۵۱۱؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۴۳۰، ش۳۳۶.</ref> در سند چهار [[روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]]<ref>ر.ک: تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۷۹، ص۲۷۳؛ ج۱۱، ص۱۵۸؛ ص۱۷۱، ج۱۳، ص۲۹۸.</ref>، به نقل از کتب [[علل الشرائع]]، [[عیون أخبار الرضا]] {{ع}}، [[خصال]] و [[توحید]] [[شیخ صدوق]] نقل شده است. |
| فَقَالَ يَا هَذَا لَا شَكَّ فِي أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ يُمِيتُ وَ يُحْيِي وَ لَكِنْ قُلْ كَمَا أَقُولُ}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۲۷۳، به نقل از: الخصال، ج۲، ص۴۵۲، ح۵۸.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۰-۱۸۱.</ref>
| |
|
| |
|
| == شرح حال [[راوی]] ==
| | نام راوی در [[کتب رجالی]] قدما ذکر نشده است و در [[اسناد روایات]] [[کتب اربعه]] نیز قرار نگرفته است، ولی [[شیخ صدوق]] [[روایات]] بسیار فراوانی از وی با همین عنوان و با عنوان {{عربی|"احمد بن الحسن القطان المعروف بأبي علي بن عبدربه (عبدويه) العدل"}}<ref>الأمالی (صدوق)، ص۵۶۶، ح۵.</ref> نقل کرده است. |
| نام راوی در [[کتب رجالی]] قدما ذکر نشده است و در [[اسناد روایات]] [[کتب اربعه]] نیز قرار نگرفته است، ولی [[شیخ صدوق]] [[روایات]] بسیار فراوانی از وی با همین عنوان، و با عنوان {{عربی|"احمد بن الحسن القطان المعروف بأبي علي بن عبدربه (عبدويه) العدل"}}<ref>الأمالی (صدوق)، ص۵۶۶، ح۵.</ref> نقل کرده است؛ چنان که در بعضی اسناد با [[وصف]] «الرازی» آمده است، از آن جهت که [[اهل]] [[ری]] بوده است<ref>ر.ک: کمال الدین، ج۱، ص۶۷؛ ج۲، ص۵۳۲، ح۱؛ و....</ref>. | |
|
| |
|
| یادآوری می‌گردد که نام راوی در بعضی اسناد «احمد بن الحسین»<ref>ر.ک: الأمالی (صدوق)، ص۱۳۶، ح۵.</ref> و «ابوعلی احمد بن ابی الحسن»<ref>ر.ک: عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۴۸، ح۱۰.</ref> و نیز با [[کنیه]] «أبوسعید»<ref>ر.ک: دلائل الإمامة، ص۴.</ref> ثبت شده است که [[مصحف]] است، چنان که بعضی بزرگان به آن اشاره کردند<ref>ر.ک: معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۹۲، ش۵۰۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۲۸۸، ش۸۴۵.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۱.</ref>
| | از [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] راوی گزارشی نرسیده است، ولی از بعضی اسناد استفاده می‌شود که وی در سال ۳۰۲ ق<ref>{{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو زَيْدٍ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ خَلَفِ بْنِ يَزِيدَ الْمَرْوَزِيُّ بِالرَّيِّ فِي شَهْرِ رَبِيعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ:...}}؛ کمال الدین، ص۲۷۰، ح۱۶.</ref> زنده بوده است و از جمله شاگردانش، شیخ صدوق است که روایات فراوانی از ایشان نقل کرده است<ref>ر.ک: الموسوعة الرجالیة، ج۷، ص۹۴۶.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص۱۸۰ ـ ۱۸۲.</ref> |
|
| |
|
| == [[طبقه راوی]] == | | == [[مذهب]] و [[گرایش]] [[فکری]] راوی == |
| از [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] راوی گزارشی نرسیده است، ولی از بعضی اسناد استفاده می‌شود که وی در سال ۳۰۲ ق<ref>{{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَبُو عَلِيٍّ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ عَبْدِ رَبِّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو زَيْدٍ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى بْنِ خَلَفِ بْنِ يَزِيدَ الْمَرْوَزِيُّ بِالرَّيِّ فِي شَهْرِ رَبِيعٍ الْأَوَّلِ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ:...}}؛ کمال الدین، ص۲۷۰، ح۱۶.</ref> زنده بوده است و از جهت طبقه، از [[راویان]] طبقه نهم محسوب می‌گردد که از ملاحظه استادان و شاگردانش معلوم می‌شود؛ زیرا از جمله اساتید وی [[احمد بن محمد بن سعید کوفی]]، معروف به [[ابن عقده]] است که از طبقه هشتم به شمار می‌رود <ref>ر.ک: الموسوعة الرجالیة، ج۴، ص۵۵.</ref>، و در سال ۳۳۳ ق وفات یافته است<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۹۴، ش۲۳۳.</ref>؛ و از جمله شاگردانش، شیخ صدوق است که روایات فراوانی از ایشان نقل کرده است و در سال ۳۸۱ ق وفات کرده و از طبقه دهم شمرده می‌شود<ref>ر.ک: الموسوعة الرجالیة، ج۷، ص۹۴۶.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۲.</ref>
| | در جایی به مذهب و گرایش فکری راوی تصریح نشده است، ولی بعضی مانند [[سید صدرالدین]] صاحب الوافیة<ref>تنقیح المقال، ج۶، ص۱۳، ش۹۰۳.</ref>، [[آیة الله خویی]]<ref>{{عربی|و کلمة العدل، و کلمة الحافظ، و المقری و نحوها من الألقاب... و لا یبعد فی أن یکون الرجل من العامة}}؛ معجم [[رجال]] الحدیث، ج۲، ص۹۳، ش۵۱۱. و در ترجمه أشنانی نوشته است: {{عربی|الأشنانی الدارمی الفقیه العدل:... لا یبعد أن الرجل من العامة و أن کلمة العدل من ألقابه، وهذه کلمة تطلق علی الکتاب فی القضاء و الحکومات، فیقال: کاتب العدل}}؛ همان، ج۶، ص۲۱۰، ش۳۳۰۲.</ref> و [[علامه شوشتری]]<ref>{{عربی|لاریب فی عامیته... و مما یوضح عامیة الرجل أنه قال فی الإکمال - فی رد إنکار الزیدیة النص علی الإثنی عشر -: نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث نقلاً مستفیضاً من حدیث عبدالله بن مسعود ما حدثنا به أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی بن عبد ربه و هو شیخ کبیر لأصحاب الحدیث}}؛ (کمال الدین، ج۱، ص۶۷)؛ {{عربی|فإنه کالصریح فی عامیته}}؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۴۳۱ - ۴۳۲، ش۳۳۶.</ref> به عامی بودن وی نظر دادند و به امور ذیل [[استدلال]] کردند: |
| | # عبارت [[شیخ صدوق]] که از ایشان به {{عربی|"شیخ لأهل الحدیث"}} تعبیر کرده است. |
| | # وصف ایشان به [[العدل]] در عبارت شیخ صدوق: {{عربی|"أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبي علي بن عبد ربه (عبدويه) العدل"}}<ref>الأمالی (صدوق)، ص۵۶۶، ح۵.</ref>. |
| | # عبارت شیخ صدوق در [[کمال الدین]]: {{عربی|"نقل مخالفونا من أصحاب الحديث نقلاً مستفيضاً من حديث عبدالله بن مسعود ما حدثنا به احمد بن الحسن القطان"}}<ref>کمال الدین، ج۱، ص۶۷.</ref>. |
|
| |
|
| == استادان و [[شاگردان راوی]] ==
| | در مقابل، بعضی [[رجالیان]] به قرینه ترحّم و ترضّی شیخ صدوق به امامی بودن [[راوی]] نظر دادند<ref>ر.ک: تنقیح المقال، ج۶، ص۱۴، ش۹۰۳.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۳-۱۸۴.</ref> |
| [[احمد بن الحسن القطان]] از افراد بسیاری [[نقل حدیث]] کرده است که از [[مشایخ حدیثی]] وی به شمار می‌روند؛ از جمله: [[ابوالعباس احمد بن یحیی بن زکریا قطان]]، [[احمد بن محمد بن سعید کوفی]] (معروف به [[إبن عقده]])، [[بکر بن عبدالله بن حبیب]]<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۵، ص۷۹؛ ج۱۱، ص۱۵۸؛ ج۱۳، ص۲۹۸.</ref>، [[عبدالرحمن بن محمد حسنی]]، [[محمد بن سعید بن ابی‌شحمه]]، [[عباس بن فضل مقری]]، [[حسن بن علی سکری]] ([[ابو سعید سکری]])، [[ابویزید محمد بن یحیی بن خلف بن یزید مروزی]]، [[ابوبکر احمد بن محمد بن عبده نیشابوری]]، [[قاسم بن عباس]]<ref>الأمالی (صدوق)، ص۶۶، ح۸، ص۲۷، ح۳، ص۹۷، ح۲، ص۱۳۴، ج۳، ص۳۰۹، ح۴، ص۳۱۰، ح۸؛ ص۵۸۹، ح۱۴.</ref>، [[ابوعبدالله احمد بن محمد بن ابراهیم بن ابی رجال بغدادی]]، [[نعمان بن احمد بن نعیم واسطی]]، [[ابوعلی محمد بن علی بن اسماعیل یشکری مروزی]]، [[ابوالحسین طاهر بن اسماعیل خثعمی]]، [[علی بن حسن بن سالم]]، [[ابوعبدالرحمن عبدالله بن سعدان بن سهل یشکری]]، [[ابوالقاسم عبدالله بن محمد بن عبدالعزیز بغوی]]، [[ابوبکر عبدالله بن سلیمان بن اشعث]] و [[ابوبکر محمد بن قارن]]<ref>الخصال، ج۲، ص۴۶۷، ح۷، ص۴۶۸، ح۱۰؛ ص۴۶۹، ح۱۳؛ ص۴۶۹، ح۱۴؛ ص۴۷۰، ح۱۵؛ ص۴۷۰، ح۱۷؛ ص۴۷۱، ح۲۱؛ ص۴۷۱، ح۲۲؛ ص۴۷۳، ح۳۱.</ref>؛ اما از [[شاگردان]] [[حدیثی]] وی تنها می‌‌توان [[شیخ صدوق]] را نام برد.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۲-۱۸۳.</ref> | |
|
| |
|
| == [[مذهب]] و [[گرایش]] [[فکری]] [[راوی]] == | | === بررسی === |
| در جایی به مذهب و گرایش فکری راوی تصریح نشده است، ولی بعضی مانند [[سید صدرالدین]] صاحب الوافیة<ref>تنقیح المقال، ج۶، ص۱۳، ش۹۰۳.</ref>، [[آیة الله خویی]]<ref>{{عربی|و کلمة العدل، و کلمة الحافظ، و المقری و نحوها من الألقاب... و لا یبعد فی أن یکون الرجل من العامة}}؛ معجم [[رجال]] الحدیث، ج۲، ص۹۳، ش۵۱۱.
| | قرائن و شواهد، عامی بودن راوی را تقویت می‌کند؛ زیرا: |
| و در ترجمه أشنانی نوشته است: {{عربی|الأشنانی الدارمی الفقیه العدل:... لا یبعد أن الرجل من العامة و أن کلمة العدل من ألقابه، وهذه کلمة تطلق علی الکتاب فی القضاء و الحکومات، فیقال: کاتب العدل}}؛ همان، ج۶، ص۲۱۰، ش۳۳۰۲.</ref> و [[علامه شوشتری]]<ref>{{عربی|لاریب فی عامیته... و مما یوضح عامیة الرجل أنه قال فی الإکمال - فی رد إنکار الزیدیة النص علی الإثنی عشر -: نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث نقلاً مستفیضاً من حدیث عبدالله بن مسعود ما حدثنا به أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی بن عبد ربه و هو شیخ کبیر لأصحاب الحدیث}}؛ (کمال الدین، ج۱، ص۶۷)؛ {{عربی|فإنه کالصریح فی عامیته}}؛ قاموس الرجال، ج۱، ص۴۳۱ - ۴۳۲، ش۳۳۶.</ref> به عامی بودن وی نظر دادند و به امور ذیل [[استدلال]] کردند:
| | # تعبیر «العدل» و یا «شیخ الحدیث» از جمله اصطلاحاتی است که در [[کتب رجالی]] [[عامه]] رایج است که در معرفی و وصف روات به کار برده می‌شود. |
| #عبارت [[شیخ صدوق]] که از ایشان به {{عربی|"شیخ لأهل الحدیث"}} تعبیر کرده است.
| | # عبارت شیخ صدوق در کمال الدین {{عربی|"وقد نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث"}} بر عامی بودن [[احمد بن الحسن القطان]] [[صراحت]] دارد؛ زیرا تمام [[راویان حدیث]] {{عربی|إثنی عشر خلیفة}} که شیخ صدوق نقل کرده، عامی هستند و شرح حال آنها در کتب رجالی [[اهل سنت]] ذکر شده است که عبارت‌اند از: |
| #[[وصف]] ایشان به [[العدل]] در عبارت شیخ صدوق: {{عربی|"أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبي علي بن عبد ربه (عبدويه) العدل"}}<ref>الأمالی (صدوق)، ص۵۶۶، ح۵.</ref>.
| | # احمد بن الحسن القطان؛ |
| #عبارت شیخ صدوق در [[کمال الدین]]: {{عربی|"نقل مخالفونا من أصحاب الحديث نقلاً مستفيضاً من حديث عبدالله بن مسعود ما حدثنا به احمد بن الحسن القطان"}}<ref>کمال الدین، ج۱، ص۶۷.</ref>.
| | # [[ابویزید محمد بن یحیی بن خلف بن یزید مروزی]]: {{عربی|"أبی یزید محمد بن یحیی بن خالد المهرماهانی عن إبن راهویه"}}<ref>إکمال الکمال، ج۱، ص۵۳۴.</ref>؛ {{عربی|"المیرماهانی؛... سمع من إسحاق بن راهویه تفسیره}}<ref>سیر أعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۳۱، ش۳۰۵.</ref>. |
| در مقابل، بعضی [[رجالیان]] به قرینه ترحم و ترضی شیخ صدوق به امامی بودن [[راوی]] نظر دادند <ref>ر.ک: تنقیح المقال، ج۶، ص۱۴، ش۹۰۳.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۳-۱۸۴.</ref>
| |
|
| |
|
| == بررسی ==
| | گرچه نام [[احمد بن الحسن القطان]] در [[کتب رجالی]] و غیر رجالی [[اهل سنت]] ذکر نشده است، اینکه همه [[راویان حدیث]] عامی هستند و [[شیخ صدوق]] هم با تعبیر {{عربی|"نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث"}} آن را در رد [[انکار]] [[زیدیه]] نقل کرده است، می‌تواند قرینه‌ای [[قوی]] بر عامی بودن وی نیز باشد. |
| قرائن و شواهد، عامی بودن راوی را تقویت می‌کند؛ زیرا اولاً، تعبیر العدل و یا شیخ الحدیث از جمله اصطلاحاتی است که در [[کتب رجالی]] [[عامه]] رایج است که در معرفی و وصف روات به کار برده می‌شود؛ و ثانیاً، عبارت شیخ صدوق در کمال الدین {{عربی|و قد نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث}} بر عامی بودن [[احمد بن الحسن القطان]] [[صراحت]] دارد؛ زیرا تمام [[راویان حدیث]] {{عربی|إثنی عشر خلیفة}} که شیخ صدوق نقل کرده، عامی هستند و شرح حال آنها در کتب رجالی [[اهل سنت]] ذکر شده است که عبارتند از:
| |
| ۱. احمد بن الحسن القطان؛
| |
| ۲. [[أبویزید]] [[محمد بن یحیی]] بن [[خلف]]<ref>مصحف خالد است.</ref> بن [[یزید]] المروزی: {{عربی|أبی یزید محمد بن یحیی بن خالد المهرماهانی عن إبن راهویه}}<ref>إکمال الکمال، ج۱، ص۵۳۴.</ref>؛ {{عربی|المیرماهانی؛... سمع من إسحاق بن راهویه تفسیره}}<ref>سیر أعلام النبلاء، ج۱۴، ص۵۳۱، ش۳۰۵.</ref>.
| |
| ۳. إسحاق بن إبراهیم الحنظلی: {{عربی|إسحاق بن إبراهیم بن مخلد بن إبراهیم بن مطر الحنظلی، أبویعقوب المروزی المعروف بابن راهویه}}<ref>تهذیب الکمال، ج۲، ص۳۷۳، ش۳۳۲.</ref>.
| |
| ۴. [[یحیی بن یحیی]]: {{عربی|یحیی بن یحیی بن بکر بن عبدالرحمن... أبوزکریا التمیمی المنقری النیسابوری... و روی عن... و هشیم؟... وعنه... و إسحاق بن رهویه}}<ref>تاریخ الإسلام، ج۱۶، ص۴۵۹ - ۴۶۰، ش۴.</ref>.
| |
| ۵. هشام<ref>مصحف هشیم است.</ref>: {{عربی|هشیم بن بشیر بن القاسم بن دینار السلمی؛ أبومعاویة... و قیل أبومعاویة بن بشیر...؛ روی عن... و مجالد بن سعید...؛ روی عنه... و یحیی بن یحیی النیشابوری}}<ref>تهذیب الکمال، ج۳۰، ص۲۷۲ - ۲۷۷، ش۶۵۹۵.</ref>.
| |
| ۶. مجالد: {{عربی|مجالد بن سعید بن عمیر بن بسطام؛ روی عن... وعامر الشعبی...؛ روی عنه... و هشیم بن بشیر}}<ref>تهذیب الکمال، ج۲۷، ص۲۱۹ - ۲۲۱، ش۵۷۸۰.</ref>.
| |
| ۷. الشعبی: {{عربی|عامر بن شراحیل؛... الشعبی أبوعمرو الکوفی... روی عن... و مسروق بن الأجدع...؛ روی عنه... و مجالد بن سعید}}<ref>همان، ج۱۴، ص۲۸ - ۳۳، ش۳۰۴۲.</ref>.
| |
| ۰۸ [[مسروق]]: {{عربی|مسروق بن الأجدع الهمدانی الوادعی؛ أبوعائشة الکوفی...، روی عن... و عبدالله بن مسعود..؛ روی عنه... وعامر الشعبی}}<ref>همان، ج۲۷، ص۴۵۱ - ۴۵۳، ش۵۹۰۲.</ref>.
| |
| گرچه نام [[احمد بن الحسن القطان]] در [[کتب رجالی]] و غیر رجالی [[اهل سنت]] ذکر نشده است، این که همه [[راویان حدیث]] عامی هستند و [[شیخ صدوق]] هم با تعبیر {{عربی|نقل مخالفونا من أصحاب الحدیث}} آن را در رد [[انکار]] [[زیدیه]] نقل کرده است، می‌تواند قرینه‌ای [[قوی]] بر عامی بودن وی نیز باشد. | |
| و اما ترحم و ترضی شیخ صدوق که بعضی آن را مؤید امامی بودن [[راوی]] دانستند، به جهت آنکه بعید است شیخ صدوق عبارت [[رضی]] [[الله]] عنه را درباره راوی عامی به کار ببرد، شاید به لحاظ [[صداقت]] و [[امانت‌داری]] احمد بن الحسن القطان باشد که [[روایت]] إثنی [[عشر]] خلیفة را که در آن اسامی [[دوازده امام]] [[معصوم]] [[شیعه]] آمده است، روایت کرده است.
| |
| جایگاه [[حدیثی]] راوی
| |
| [[رجالیون]] بزرگ به [[جرح و تعدیل]] احمد بن الحسن القطان نپرداخته‌اند، اما در اعتبارسنجی این راوی، توجه به امور زیر حایز اهمیت است:
| |
| یکم: ترحم و ترضی شیخ صدوق
| |
| [[شیخ صدوق]] درباره تعدادی از استادان خود، تعابیر رحمه الله و [[رضی]] الله عنه را به کار برده است و بدین وسیله، روش [[ادب‌ورزی]] در برابر استاد را به طالبان [[علم]] آموخته و از این طریق، مراتب [[عنایت]] و توجه خویش به جایگاه آن استاد را اعلام داشته است.
| |
| [[احمد بن حسن قطان]] از جمله کسانی است که در موارد بسیار، در سلسله سند [[روایات]] [[شیخ صدوق]] به عنوان شیخ و استاد، با دو عبارت مذکور، همراه گشته<ref>مانند: {{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْهَيْثَمِ الْعِجْلِيُّ وَ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ... وَ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا...}}؛ التوحید، ص۴۰۶، ح۵. {{متن حدیث|حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا...}}؛ الأمالی (صدوق)، ص۴۶۵، ح۴. و نیز ر.ک: الأمالی (صدوق)، ص۵۵۳، ح۸، ص۵۸۴، ح۱؛ الخصال، ص۲۴۴، ح۹۹؛ ص۴۳۰، ح۱۰.</ref>، و این از موقعیت خاص این استاد نزد شاگردش شیخ صدوق حکایت دارد، و می‌شود آن را نوعی [[مدح]] برای [[راوی]] به حساب آورد.
| |
| دوم: کثرت [[روایت]]
| |
| یکی از اموری که باعث امتیاز یک راوی می‌گردد، فراوانی روایات اوست؛ زیرا [[امام صادق]]{{ع}}فرموده است: {{متن حدیث|اعْرِفُوا مَنَازِلَ النَّاسِ عَلى قَدْرِ رِوَايَتِهِمْ عَنَّا}}<ref>الکافی، ج۱، ص۵۰، ح۱۳. مجلسی اول در شرح این روایت نوشته است: {{عربی|و الظاهر الکمیة و یحتمل الکیفیة و الأعم}}؛ روضة المتقین، ج۱۲، ص۱۷۳. فیض کاشانی نوشته است: {{عربی|یعنی علی مقدار روایتهم عنا کثرة و قلة و یحتمل أن یکون المراد علی رتبة روایتهم عنا دقة و لطافة فالأعلی من روی سراً مخزوناً دقیقاً و معنی مکنوناً لطیفاً و الأدنی من روی کلاماً مبتذلاً و قولاً مشهوراً و فیما بینهما درجات}}؛ الوافی، ج۱، ص۲۲۵، ح۱۵۶.</ref>.
| |
| بر این اساس، تعبیر [[کثیر الروایة]] یا [[کثیر الحدیث]]، برای تعریف از راوی و بیان [[اشتغال]] زیاد او به فرا گرفتن و [[حفظ]] و [[نقل روایات]] و نشان دادن جایگاه بلند [[حدیثی]] شخص راوی، در [[کتب رجالی]] ما به کار گرفته شده است؛ مانند [[محمد بن یحیی العطار]]<ref>ر.ک: رجال الطوسی، ص۴۳۹، ش۶۲۷۴.</ref>، [[احمد]] بن [[ادریس]] الأشعری، [[محمد بن همام]] الإسکافی<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۹۲، ش۲۲۸ و ۳۷۹، ش۱۰۳۲.</ref> و....
| |
| از این رو، بعضی آن را [[اماره]] حسن حال و یا توثیق [[راوی]] به حساب آوردند.
| |
| [[شهید]] اول پس از نقل روایتی که در سند آن [[حکم بن مسکین]] قرار گرفته، نوشته است: {{عربی|لما کان کثیر الروایة، ولم یرد فیه طعن فأنا أعمل علی روایته}}<ref>روضة المتقین، ج۱۴، ص۶۳.</ref>.
| |
| [[سید]] کاظمی در عدة الرجال نوشته است: {{عربی|و ربما جعلت هذه (أی کثیر الروایة) أمارة علی التوثیق، ولیس بذلک البعید، بناء علی الاکتفاء فی العدالة بحسن الظاهر}}<ref>نهایة الدرایة، ص۴۲۳.</ref>.
| |
| و [[علامه]] [[سیدحسن صدر]] نوشته است: {{عربی|و لا یبعد کون حدیث الراوی المتصف بذلک حسناً، لقوله{{ع}}}}: {{متن حدیث|اعْرِفُوا مَنَازِلَ النَّاسِ عَلى قَدْرِ رِوَايَتِهِمْ عَنَّا}}<ref>همان، ص۴۲۳.</ref>.
| |
| صاحب [[مسند]] الشیعة درباره [[سهل]] بن زیاد که بعضی‌ها وی را [[تضعیف]] کردند، نوشته است:
| |
| {{عربی|و ضعفها (أی الروایة) بسهل (أی سهل بن زیاد)...؛ سهل، مع أن سهلاً کثیر الروایة عنهم، و قالوا: إعرفوا منازل الرجال علی قدر روایتهم عنا}}<ref>مستند الشیعة، ج۱۰، ص۴۵۴.</ref>.
| |
| و [[احمد بن حسن]] القطان را می‌‌توان از [[راویان]] [[کثیر الروایة]] به حساب آورد؛ زیرا در میان راویانی که با عنوان کثیر الروایة یا [[کثیر الحدیث]] معرفی شده‌اند، کسانی هستند که تعداد [[روایات]] موجود آنها در [[کتب حدیثی]]، کمتر از روایات [[احمد بن حسن قطان]] است؛ مانند: حسن بن خرزاذ، حسن بن مَتِّیل<ref>رجال النجاشی، ص۴۴، ش۸۷ و ۴۹، ش۱۰۳.</ref>، [[ابراهیم بن نصیر]]<ref>رجال الطوسی، ص۴۰۷، ش۵۹۳۳.</ref> و...؛ از این رو، اتصاف حسن بن قطان به صفت کثیر الروایة یا کثیر الحدیث، صحیح و منطبق با واقع است و می‌تواند از قرائن [[مدح]] وی شمرده شود.
| |
| سوم: تعبیر شیخ [[اهل حدیث]]
| |
| از دیگر عناوین امتیازبخش برای ناقلان [[حدیث]]، تعبیر شیخ اهل حدیث است که برای گروهی از برجستگان و [[نخبگان]] از رُوات حدیث به کار برده شده است؛ برای نمونه، [[نجاشی]] در شرح حال [[احمد بن محمد بن سعید]] (إبن [[عقده]]) می‌نویسد: {{عربی|هذا رجل جلیل فی أصحاب الحدیث}}<ref>رجال النجاشی، ص۹۴، ش۲۳۳.</ref>؛ و نیز در معرفی [[داود]] بن [[أسد]] بن أعفر المصری می‌نویسد: {{عربی|شیخ جلیل، فقیه، متکلم، من أصحاب الحدیث، ثقة ثقة، و أبوه أسد بن أعفر من شیوخ أصحاب الحدیث الثقات}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۵۷، ش۴۱۴.</ref>. [[شیخ طوسی]] نیز تعبیر {{عربی|من شیوخ طائفتنا من أصحاب الحدیث}} را درباره گروهی از [[محدثان]] [[امامیه]] به کار برده است که کتب و اصول [[شیعه]] را ثبت و ضبط کردند<ref>{{عربی|فإنی لما رأیت جماعة من شیوخ طائفتنا من أصحاب الحدیث عملوا فهرست کتب أصحابنا، و ما صنفوه من التصانیف و رووه من الأصول، ولم أجد منهم أحدا استوفی ذلک}}؛ الفهرست (طوسی)، ص۲.</ref>.
| |
| [[احمد بن حسن قطان]] از جمله کسانی است که [[شیخ صدوق]] در آثار خویش، وی را به این ویژگی ستوده است. در [[کمال الدین]] می‌نویسد: {{عربی|هو شیخ کبیر لأصحاب الحدیث}}<ref>کمال الدین، ج۱، ص۶۷.</ref>؛ و نیز در جایی دیگر از همین کتاب می‌نویسد: {{عربی|کان شیخاً لأصحاب الحدیث ببلد الری}}<ref>همان، ج۲، ص۵۳۲، ح۱.</ref> چنان که در کتاب أمالی برای شناساندن این [[راوی]] می‌نویسد: {{عربی|شیخ لأهل الحدیث یقال له أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی بن عبد ربه [عبدویه] العدل}}<ref>الأمالی (صدوق)، ص۵۶۶، ح۵.</ref>.
| |
| یادآوری:
| |
| شیخ طوسی در کتاب [[رجال]] در باب {{عربی|من لم یرو عن واحد من الأئمة{{عم}}}} از شخصی با عنوان احمد بن [[الحسن]] الرازی نام برده و نوشته است: {{عربی|یکنی أباعلی، خاصی، روی عن أبی الحسین الأسدی<ref>یعنی محمد بن أبی عبدالله جعفر بن محمد بن عون الأسدی که در سال ۳۱۲ (ق) از دنیا رفته است؛ رجال النجاشی، ص۳۷۳، ش۱۰۲۰.</ref> و روی عنه التلعکبری و له منه إجازة}}<ref>رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷.</ref>.
| |
| در [[کتب رجالی]] معاصر، این دو عنوان ([[احمد بن الحسن القطان]] و احمد بن الحسن الرازی) به طور مستقل ذکر شده و کسی به [[اتحاد]] این دو عنوان اشاره‌ای نکرده است، اما قرائنی وجود دارد که اتحاد این دو عنوان را تقویت می‌کند؛ مانند:
| |
| أ. [[وحدت]] در [[کنیه]] ([[أبوعلی]])
| |
| شیخ صدوق در بعضی اسناد، احمد بن الحسن القطان را مکنی به [[أبوعلی]] کرده و نوشته است: {{عربی|أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی}}؛ و [[شیخ طوسی]] هم درباره أحمد بن [[الحسن]] الرازی نوشته است: {{عربی|یکنی أباعلی}}.
| |
| ب. [[وحدت]] در [[وصف]] (الرازی)
| |
| شیخ طوسی نوشته است: أحمد بن الحسن الرازی<ref>رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷.</ref>؛ و [[شیخ صدوق]] نوشته است: أحمد بن الحسن القطان المعروف بأبی علی... الرازی<ref>کمال الدین، ج۱، ص۶۷.</ref>؛ و در جای دیگر گفته است: {{عربی|کان شیخاً لأصحاب الحدیث ببلد الری}}<ref>همان، ج۲، ص۵۳۲، ح۱.</ref>.
| |
| ج. وحدت در طبقه (طبقه نهم)
| |
| [[هارون بن موسی التلعکبری]] که در سال ۳۸۵ (ق) [[وفات]] کرده است، از احمد بن الحسن الرازی [[روایت]] می‌کند و از وی اجازه [[نقل حدیث]] دارد؛ چنان که شیخ [[صدوق]] که در سال ۳۸۱ (ق) وفات کرده، از [[احمد بن الحسن القطان]] روایت می‌کند.
| |
| بنا بر احتمال [[اتحاد]]، جایگاه [[حدیثی]] [[راوی]] روشن‌تر می‌شود؛ زیرا از امتیازاتی که در میان [[علمای رجال]] برای [[راویان حدیث]] ذکر شده، شیخ الاجازه بودن است که از نشانه‌های اعتبار و گاه سبب [[وثاقت]] شخص به حساب می‌آید.
| |
| از عبارت شیخ طوسی که در معرفی [[احمد بن حسن]] رازی نوشته است: {{عربی|روی عنه التلعکبری و له منه إجازة}}<ref>رجال الطوسی، ص۴۱۱، ش۵۹۵۷.</ref>، استفاده می‌شود که وی دارای [[مقام]] شیخ الاجازه بوده است تا جایی که [[شخصیت]] جلیل القدری مانند تلعکبری از ایشان اجازه [[نقل روایت]] داشته است.
| |
| علاوه بر آنکه شیخ طوسی واژه خاصی را درباره‌اش به کار برده است و [[علامه مجلسی]]، این ویژگی را [[مدح]] تلقی کرده و راوی را به سبب آن [[ممدوح]] شمرده است<ref>ر.ک: الفوائد الحائریة (بهبهانی)، ص۲۲۶.</ref>؛ گرچه [[وحید]] بهبهانی [[معتقد]] است کلمه خاصی در مقابل کلمه عامی است و بر [[شیعی]] بودن راوی دلالت دارد، نه بر [[مدح راوی]]<ref>ر.ک: الفوائد الرجالیة (بهبهانی)، ص۳۶.</ref>. بزرگان دیگری مانند کلباسی<ref>ر.ک: الرسائل الرجالیة (کلباسی)، ج۱، ص۵۳ - ۵۴.</ref>، [[خاقانی]]<ref>ر.ک: رجال الخاقانی، ص۳۲۹.</ref> و [[سید]] [[امین]]<ref>ر.ک: أعیان الشیعة، ج۲، ص۴۹۴.</ref> احتمال مذکور را بجا دانسته و کلمه خاصی را در مقابل کلمه عامی قرار داده‌اند و معتقدند همان طور که لفظ عامی در مصادر رجالی [[شیعه]]، به [[راویان]] [[سنی]] گفته شده، تعبیر خاصی نیز به راویان [[شیعی]] اطلاق می‌گردد.
| |
| بررسی
| |
| به دو دلیل می‌‌توان گفت، واژه خاصی در مقابل واژه عامی قرار دارد و بر [[مدح راوی]] دلالت نمی‌کند:
| |
| یکم: [[شیخ طوسی]] در ترجمه [[محمد بن مسعود عیاشی]] می‌نویسد: {{عربی|کان له مجلس للخاص و مجلس للعام}}<ref>رجال الطوسی، ص۴۴۰، ش۶۲۸۲.</ref> در این عبارت، [[تقابل]] دو کلمه خاص و عام، نشان دهنده تقابل معنایی بین آن دو نیز هست. با توجه به موقعیت خاص [[عیاشی]] و اعتبار او نزد شیعه و سنی، مقصود از خاص، گروه [[شیعیان]] و منظور از عام، [[اهل سنت]] خواهد بود. بنابراین، بین خاص و خاصی فرقی وجود ندارد، همان‌گونه که بین عام و عامی فرقی نخواهد بود. علاوه بر این، عبارت شیخ طوسی، به نقل از [[سید تفرشی]]<ref>نقد الرجال، ج۴، ص۳۲۲، ش۵۰۷۳.</ref> و کلباسی<ref>الرسائل الرجالیة (کلباسی)، ج۱، ص۵۴.</ref> چنین است: {{عربی|کان له مجلس للخاصی و مجلس للعامی}}.
| |
| دوم: [[ابن ندیم]] در فهرست خود هنگام ترجمه إبن أبی الثلج می‌نویسد: {{عربی|خاصی عامی و التشیع أغلب علیه}}<ref>الفهرست (إبن ندیم)، ص۲۸۹.</ref>؛ و از جمله معطوف فهمیده می‌شود که مقصود از خاصی، مطلق شیعه بودن است. و نیز در ترجمه [[فضل بن شاذان]] رازی می‌نویسد: {{عربی|هو خاصی عامی، الشیعة تدعیه...}}<ref>همان، ص۲۸۷.</ref>.
| |
| بنابراین، مراد از خاصی، مطلق شیعه است، نه [[خواص]] از شیعه تا مدحی و یا وثاقتی از آن فهمیده شود.
| |
|
| |
|
| | | و اما ترحّم و ترضّی شیخ صدوق که بعضی آن را مؤید امامی بودن [[راوی]] دانستند، به جهت آنکه بعید است شیخ صدوق عبارت «رضی الله عنه» را درباره راوی عامی به کار ببرد، شاید به لحاظ [[صداقت]] و [[امانت‌داری]] احمد بن الحسن القطان باشد که [[روایت]] «إثنی عشر خلیفة» را که در آن اسامی [[دوازده امام]] [[معصوم]] [[شیعه]] آمده است، روایت کرده است<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۸۴-۱۸۶.</ref>. |
| | |
| .<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۲ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۲ ص ۱۷۷-۱۷۹.</ref>
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
احمد بن حسن قطان از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: احمد بن حسن قطان در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد