منا: تفاوت میان نسخه‌ها
(←مقدمه) |
(←پانویس) |
||
| (۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = | | موضوع مرتبط = مکه | ||
| عنوان مدخل = | | عنوان مدخل = | ||
| مداخل مرتبط = [[ | | مداخل مرتبط = [[منا در معارف مهدویت]] | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
== | == مقدمه == | ||
سرزمین «منا» که پس از گذشتن از وادی محسَّر آغاز میشود فاصله‌ای به طول حدود ۵/۳ کیلومتر و عرض تقریبی پانصد متر میان دو [[کوه]] ممتد قرار دارد و انتهای آن به [[مکه]] ختم میشود<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۳۴.</ref> | |||
سرزمین | |||
منا میان مکه و | منا میان مکه و مزدلفه و در ۷ کیلومتری شمال شرق [[مسجد الحرام]] است<ref>اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه، ص۱۵۴.</ref>. | ||
در مجموع باید گفت: حضرت ابراهیم به هنگام [[قربانی]] پیشانی فرزندش را بر تل و ارتفاعات «کوه [[منی]]» مشرف بر مسجد منی گذاشت و این مسجد را به مناسبت ارتفاعات منی مسجد خیف می‌نامند<ref>باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی و قصص قرآن، ص۲۷۷.</ref>.<ref>[[محرم فرزانه|فرزانه، محرم]]، [[اماکن جغرافیایی در قرآن (کتاب)|اماکن جغرافیایی در قرآن]]، ص ۳۸۳.</ref> | در مجموع باید گفت: حضرت ابراهیم به هنگام [[قربانی]] پیشانی فرزندش را بر تل و ارتفاعات «کوه [[منی]]» مشرف بر مسجد منی گذاشت و این مسجد را به مناسبت ارتفاعات منی مسجد خیف می‌نامند<ref>باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی و قصص قرآن، ص۲۷۷.</ref>.<ref>[[محرم فرزانه|فرزانه، محرم]]، [[اماکن جغرافیایی در قرآن (کتاب)|اماکن جغرافیایی در قرآن]]، ص ۳۸۳.</ref> [[حجاج]] سه شب در این بیابان وقوف میکنند و در سه قسمت در آن "رجم" نموده و در نهایت در آن [[قربانی]] می‌‌نمایند<ref>[[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|فرهنگنامه آخرالزمان]]، ص ۵۶۲.</ref>. | ||
== | ==مِنیٰ== | ||
بیابان وسیعی است که در جانب شرقی [[مکه]] و میان مکه و [[وادی]] [[مشعر الحرام]] قرار گرفته و در فاصله ۱۰ کیلومتری [[خانه خدا]] بین دو رشته [[کوه]] محصور است. محدوده [[سرزمین]] منیٰ از آخر «وادی محَسّر» تا «جمره [[عقبه]]» است. گویند وقتی [[حضرت آدم]]{{ع}} به [[زمین]] [[هبوط]] کرد در این مکان فرود آمد؛ از او در اینجا پرسیدند آیا آرزوی [[بهشت]] داری؟ لذا این سرزمین به [[منی]] معروف شد<ref>اخبار مکه ازرقی، ج۲، ص۴۴۶؛ علل الشرایع، صدوق، ج۲، ص۴۳۵.</ref>. از دعای [[امام صادق]]{{ع}} در منیٰ برمی‌آید که ریشه مِنیٰ از مِنَّت است؛ زیرا [[خداوند]] بر [[مردم]] [[منت]] گذاشت و در این مکان [[اعمال]] [[حج]] را به آنان یاد داد. | |||
{{متن حدیث|اللَّهُمَّ هَذِهِ مِنًى وَ هِيَ مِمَّا مَنَنْتَ بِهَا عَلَيْنَا مِنَ الْمَنَاسِكِ فَأَسْأَلُكَ أَنْ تَمُنَّ عَلَيْنَا بِمَا مَنَنْتَ بِهِ عَلَى أَنْبِيَائِكَ فَإِنَّمَا أَنَا عَبْدُكَ وَ فِي قَبْضَتِكَ}}<ref>فروع کافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۱.</ref>. | |||
طول این سرزمین را بیش از ۳۵۰۰ متر ذکر کرده‌اند. حجاج پس از [[طلوع]] [[آفتاب]] صبح [[روز]] دهم [[ذی‌الحجه]] از مشعر الحرام به سمت منیٰ [[حرکت]] میکنند. سرزمین منیٰ در طول [[تاریخ]] [[شاهد]] وقایع مهمی بوده و قبل از [[اسلام]] یکی از مراکز مهم تجارتی و [[بازرگانی]] محسوب می‌شده است. از وقایع مهم این سرزمین پیمان‌های «[[عقبه اول]]» و «[[عقبه دوم]]» در [[صدر اسلام]] است. از وقایع مهم دیگر این سرزمین [[بسیج]] و [[سازماندهی]] و استقرار [[سپاه اسلام]] برای [[فتح مکه]] در [[سال هشتم هجری]] بود. [[پیامبر]]{{صل}} پس از فتح مکه در مکان «[[مسجد]] خَیف» علل [[پیروزی]] و فتح مکه را تشریح ساختند. | |||
قسمت پایانی منیٰ، یعنی عقبه جایی است که نخستین بار [[مسلمانان]] یثرب در آنجا با [[رسول خدا]]{{صل}} [[بیعت]] کردند و بیعت آنها به «[[بیعة]] العقبه» [[شهرت]] یافت. | |||
[[ | کار اصلی حجاج در منیٰ، چنان است که در روز دهم، ابتدا جَمَره عقبه را [[رمی]] میکنند. پس از رمی، [[قربانی]] و سپس حلق یا تقصیر انجام میشود و بدین ترتیب از حالت [[احرام]] بیرون می‌آیند. و آنان موظفند در [[روز]] یازدهم و دوازدهم هر سه جمره اولی، ثانیه و [[عقبه]] را [[رمی]] کنند و شب‌ها را در منیٰ بیتوته کنند. | ||
در گذشته و تا [[زمان]] [[دولت عثمانی]] از شب [[عید قربان]] و دو روز بعد، [[جشن]] و [[سرور]] در منیٰ برپا و همه جا چراغان می‌شده است. | |||
یکی از مسائل [[فقهی]] مورد بحث در منیٰ، آن بوده که آیا ساختمان در آنجا رواست یا خیر؟ در این باره [[اختلاف]] نظریه‌های فراوانی وجود داشته است. پیش از دوره وهابی‌ها ساختمان‌های متعددی در منیٰ بوده است اما پس از آن، برای مدتی آن بناها تخریب شد و تا این اواخر شیخ عبدالله بن باز با ساختن بنای دائمی در آنجا مخالف بود. از سال ۱۴۱۸ به این سو، چادرهای جدیدی درست شده است. این چادرها از جنس برزنت و غیر قابل احتراق تهیه و در طول سال برچیده نمی‌شود. همچنین تمامی راه‌های اصلی و فرعی سنگفرش یا آسفالت شده است. | |||
چادرهای [[ایرانی]] در نخستین بخش منیٰ، پس از عبور از [[وادی محسر]] قرار دارد. قربانگاه‌های منیٰ در گذشته در بخش ورودی منیٰ از سمت وادی محسر واقع شده بود. از [[سال ۱۴۲۰ هجری]]، [[قربانگاه]] اصلی به محل دیگری در فاصله ۵۰۰ متری منیٰ به نام مُعَیصم انتقال یافته و به صورت مجهز و با تقسیم بخش‌های آن برای حجاج کشورهای مختلف، به فعالیت مشغول است. هنوز بخشی از قربانگاه‌ها نیز در همان منطقه قرار دارد<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، مشعر، ص۱۴۴.</ref>. | |||
'''[[واجبات]] منیٰ''': پس از [[طلوع صبح]] [[دهم ذی‌حجه]] که [[حاجیان]] با [[حال]] [[احرام]] از مشعر به سوی منیٰ می‌آیند، طی سه روز و دو شب واجباتی (اعمالی و وقوف) به جای می‌آورند. | |||
در روز دهم، چهارمین و پنجمین و ششمین عمل از [[اعمال]] [[حج]] (یعنی رمی جمره عقبی، [[قربانی]]، حلق یا تقصیر) را باید انجام داد. در روز یازدهم و دوازدهم، سیزدهمین عمل حج (یعنی رمی جمرات ثلاث) را باید انجام داد. در شب یازدهم و دوازدهم، دوازدهمین عمل [[حج]] (یعنی وقوف در منیٰ) را باید به عمل آورد. | |||
'''[[مستحبات]] منیٰ''': [[غسل]] [[روز]] [[عید]] کردن، [[نماز]] روز عید خواندن، دعاهای روز عید خواندن، [[حمد]] [[خدا]] پس از [[اعمال]] روز عید کردن، نماز در [[مسجد]] کبش و [[بیعت]] خواندن، شب [[سیزدهم ذی‌حجه]] را در منیٰ به سر بردن، ریگ‌های مازاد مشعر را در [[منی]] [[دفن]] نمودن، صد رکعت نماز مستحبی در [[مسجد خیف]] خواندن، مستحبات هر یک از اعمال [[واجب]] ([[رمی]]، [[قربانی]]، حلق یا تقصیر) را به جای آوردن؛ هر یک از [[اذکار]] {{متن حدیث|سُبْحَانَ اللَّهِ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، الْحَمْدُ لِلَّهِ}} را صد بار در مسجد خیف گفتن، تکبیرات {{متن حدیث|اللَّهُ أَكْبَرُ... الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَبْلَانَا}} را بعد از ۱۵ نماز (از ظهر روز عید تا صبح روز سیزدهم) خواندن. | |||
'''[[تسمیه]] منیٰ''': به تفاوت نقل نام کوهی است در این [[سرزمین]]. در اینجا [[حضرت ابراهیم]] گفت: «تمنا» کن. [[حضرت آدم]] و حضرت [[حوا]] در این نقطه [[آمرزش الهی]] را «تمنا» کردند. حضرت آدم در اینجا در پاسخ به [[جبرئیل]] که آیا تمنایی داری؟ گفت تمنای [[جنت]]. از «اِمناء» (به معنی [[خون]] ریختن) است؛ چراکه در اینجا خون قربانی ریخته میشود. از «[[منت]]» است و [[خداوند]] بر [[مردم]] منت گذاشت و در اینجا اعمال حج را به آنان یاد داد. همچنین از [[امام رضا]]{{ع}} نقل شده است که فرمود: [[منا]] را از آن جهت «منا» می‌خوانند که جبرئیل به ابراهیم گفت {{متن حدیث|تَمَنَّ عَلَى رَبِّكَ مَا شِئْتَ}} ابراهیم از خداوند خواست بجای فرزندش، قوچی را بفرستد تا به عنوان [[فدیه]] اسماعیل آن را [[ذبح]] کند و خداوند آرزوی او را برآورده کرد.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۹۹۴.</ref>. | |||
'''اماکن منیٰ''': | |||
# [[مساجد]]، چون: مسجد خیف، مسجد صفایح، مسجد کبش، مسجد بیعت، مسجد [[کوثر]]. | |||
# [[قربانگاه]]، موسوم به [[مسلخ]] و [[مذبح]] و [[منحر]]. محل وسیع و محصوری است در سر راه مشعر در ورود به منیٰ در سمت راست که برای [[قربانی کردن]] اختصاص یافته است (اگرچه قربانی کردن در هر نقطه‌ای از [[منی]] جایز است). | |||
# جمرات یا جمار (جمع جمره) سه ستون سنگی است که از دامنه کوهی که فاصل میان [[مکه]] و منیٰ است شروع شده و به عمق منیٰ تا طول ۲۷۱ پیش می‌رود. | |||
وقایع منیٰ- بعد از [[بعثت]] سه واقعه [[تاریخی]] مهم در منیٰ اتفاق افتاد: | |||
#در اینجا [[صحیفه]] ملعونه برای [[محاصره اقتصادی]] [[اجتماعی]] [[پیامبر]] و [[بنی‌هاشم]] تنظیم شد. | |||
#در اینجا در سال‌های [[دوازده]] و سیزده [[هجری]] اهالی یثرب با [[پیامبر اکرم]] [[بیعت]] کردند. | |||
#در اینجا بود که به [[سال هشتم هجری]] در [[فتح مکه]] [[سپاه]] پیامبر اکرم{{صل}} [[اردو]] زد.<ref>[[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|محمدنامه]]، ص ۹۹۵.</ref>. | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:13681151.jpg|22px]] [[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|'''فرهنگنامه آخرالزمان''']]. | # [[پرونده:IM010430.jpg|22px]] [[محرم فرزانه هریس|فرزانه هریس، محرم]]، [[اماکن جغرافیایی در قرآن (کتاب)|'''اماکن جغرافیایی در قرآن''']] | ||
# [[پرونده:13681151.jpg|22px]] [[عباس حیدرزاده|حیدرزاده، عباس]]، [[فرهنگنامه آخرالزمان (کتاب)|'''فرهنگنامه آخرالزمان''']] | |||
# [[پرونده:IM010703.jpg|22px]] [[مجتبی تونه‌ای|تونه‌ای، مجتبی]]، [[محمدنامه (کتاب)|'''محمدنامه''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۲۸: | خط ۵۰: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:مکان‌های تاریخی مکه]] | ||
[[رده: | [[رده:حج]] | ||
[[رده:مدخل فرهنگنامه آخرالزمان]] | [[رده:مدخل فرهنگنامه آخرالزمان]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۹ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۱۱
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مکه است. منا از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: منا در معارف مهدویت - پرسش مرتبط نداردمقدمه
سرزمین «منا» که پس از گذشتن از وادی محسَّر آغاز میشود فاصله‌ای به طول حدود ۵/۳ کیلومتر و عرض تقریبی پانصد متر میان دو کوه ممتد قرار دارد و انتهای آن به مکه ختم میشود[۱]
منا میان مکه و مزدلفه و در ۷ کیلومتری شمال شرق مسجد الحرام است[۲].
در مجموع باید گفت: حضرت ابراهیم به هنگام قربانی پیشانی فرزندش را بر تل و ارتفاعات «کوه منی» مشرف بر مسجد منی گذاشت و این مسجد را به مناسبت ارتفاعات منی مسجد خیف می‌نامند[۳].[۴] حجاج سه شب در این بیابان وقوف میکنند و در سه قسمت در آن "رجم" نموده و در نهایت در آن قربانی می‌‌نمایند[۵].
مِنیٰ
بیابان وسیعی است که در جانب شرقی مکه و میان مکه و وادی مشعر الحرام قرار گرفته و در فاصله ۱۰ کیلومتری خانه خدا بین دو رشته کوه محصور است. محدوده سرزمین منیٰ از آخر «وادی محَسّر» تا «جمره عقبه» است. گویند وقتی حضرت آدم(ع) به زمین هبوط کرد در این مکان فرود آمد؛ از او در اینجا پرسیدند آیا آرزوی بهشت داری؟ لذا این سرزمین به منی معروف شد[۶]. از دعای امام صادق(ع) در منیٰ برمی‌آید که ریشه مِنیٰ از مِنَّت است؛ زیرا خداوند بر مردم منت گذاشت و در این مکان اعمال حج را به آنان یاد داد. «اللَّهُمَّ هَذِهِ مِنًى وَ هِيَ مِمَّا مَنَنْتَ بِهَا عَلَيْنَا مِنَ الْمَنَاسِكِ فَأَسْأَلُكَ أَنْ تَمُنَّ عَلَيْنَا بِمَا مَنَنْتَ بِهِ عَلَى أَنْبِيَائِكَ فَإِنَّمَا أَنَا عَبْدُكَ وَ فِي قَبْضَتِكَ»[۷]. طول این سرزمین را بیش از ۳۵۰۰ متر ذکر کرده‌اند. حجاج پس از طلوع آفتاب صبح روز دهم ذی‌الحجه از مشعر الحرام به سمت منیٰ حرکت میکنند. سرزمین منیٰ در طول تاریخ شاهد وقایع مهمی بوده و قبل از اسلام یکی از مراکز مهم تجارتی و بازرگانی محسوب می‌شده است. از وقایع مهم این سرزمین پیمان‌های «عقبه اول» و «عقبه دوم» در صدر اسلام است. از وقایع مهم دیگر این سرزمین بسیج و سازماندهی و استقرار سپاه اسلام برای فتح مکه در سال هشتم هجری بود. پیامبر(ص) پس از فتح مکه در مکان «مسجد خَیف» علل پیروزی و فتح مکه را تشریح ساختند. قسمت پایانی منیٰ، یعنی عقبه جایی است که نخستین بار مسلمانان یثرب در آنجا با رسول خدا(ص) بیعت کردند و بیعت آنها به «بیعة العقبه» شهرت یافت.
کار اصلی حجاج در منیٰ، چنان است که در روز دهم، ابتدا جَمَره عقبه را رمی میکنند. پس از رمی، قربانی و سپس حلق یا تقصیر انجام میشود و بدین ترتیب از حالت احرام بیرون می‌آیند. و آنان موظفند در روز یازدهم و دوازدهم هر سه جمره اولی، ثانیه و عقبه را رمی کنند و شب‌ها را در منیٰ بیتوته کنند. در گذشته و تا زمان دولت عثمانی از شب عید قربان و دو روز بعد، جشن و سرور در منیٰ برپا و همه جا چراغان می‌شده است. یکی از مسائل فقهی مورد بحث در منیٰ، آن بوده که آیا ساختمان در آنجا رواست یا خیر؟ در این باره اختلاف نظریه‌های فراوانی وجود داشته است. پیش از دوره وهابی‌ها ساختمان‌های متعددی در منیٰ بوده است اما پس از آن، برای مدتی آن بناها تخریب شد و تا این اواخر شیخ عبدالله بن باز با ساختن بنای دائمی در آنجا مخالف بود. از سال ۱۴۱۸ به این سو، چادرهای جدیدی درست شده است. این چادرها از جنس برزنت و غیر قابل احتراق تهیه و در طول سال برچیده نمی‌شود. همچنین تمامی راه‌های اصلی و فرعی سنگفرش یا آسفالت شده است. چادرهای ایرانی در نخستین بخش منیٰ، پس از عبور از وادی محسر قرار دارد. قربانگاه‌های منیٰ در گذشته در بخش ورودی منیٰ از سمت وادی محسر واقع شده بود. از سال ۱۴۲۰ هجری، قربانگاه اصلی به محل دیگری در فاصله ۵۰۰ متری منیٰ به نام مُعَیصم انتقال یافته و به صورت مجهز و با تقسیم بخش‌های آن برای حجاج کشورهای مختلف، به فعالیت مشغول است. هنوز بخشی از قربانگاه‌ها نیز در همان منطقه قرار دارد[۸].
واجبات منیٰ: پس از طلوع صبح دهم ذی‌حجه که حاجیان با حال احرام از مشعر به سوی منیٰ می‌آیند، طی سه روز و دو شب واجباتی (اعمالی و وقوف) به جای می‌آورند. در روز دهم، چهارمین و پنجمین و ششمین عمل از اعمال حج (یعنی رمی جمره عقبی، قربانی، حلق یا تقصیر) را باید انجام داد. در روز یازدهم و دوازدهم، سیزدهمین عمل حج (یعنی رمی جمرات ثلاث) را باید انجام داد. در شب یازدهم و دوازدهم، دوازدهمین عمل حج (یعنی وقوف در منیٰ) را باید به عمل آورد.
مستحبات منیٰ: غسل روز عید کردن، نماز روز عید خواندن، دعاهای روز عید خواندن، حمد خدا پس از اعمال روز عید کردن، نماز در مسجد کبش و بیعت خواندن، شب سیزدهم ذی‌حجه را در منیٰ به سر بردن، ریگ‌های مازاد مشعر را در منی دفن نمودن، صد رکعت نماز مستحبی در مسجد خیف خواندن، مستحبات هر یک از اعمال واجب (رمی، قربانی، حلق یا تقصیر) را به جای آوردن؛ هر یک از اذکار «سُبْحَانَ اللَّهِ، لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ، الْحَمْدُ لِلَّهِ» را صد بار در مسجد خیف گفتن، تکبیرات «اللَّهُ أَكْبَرُ... الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا أَبْلَانَا» را بعد از ۱۵ نماز (از ظهر روز عید تا صبح روز سیزدهم) خواندن.
تسمیه منیٰ: به تفاوت نقل نام کوهی است در این سرزمین. در اینجا حضرت ابراهیم گفت: «تمنا» کن. حضرت آدم و حضرت حوا در این نقطه آمرزش الهی را «تمنا» کردند. حضرت آدم در اینجا در پاسخ به جبرئیل که آیا تمنایی داری؟ گفت تمنای جنت. از «اِمناء» (به معنی خون ریختن) است؛ چراکه در اینجا خون قربانی ریخته میشود. از «منت» است و خداوند بر مردم منت گذاشت و در اینجا اعمال حج را به آنان یاد داد. همچنین از امام رضا(ع) نقل شده است که فرمود: منا را از آن جهت «منا» می‌خوانند که جبرئیل به ابراهیم گفت «تَمَنَّ عَلَى رَبِّكَ مَا شِئْتَ» ابراهیم از خداوند خواست بجای فرزندش، قوچی را بفرستد تا به عنوان فدیه اسماعیل آن را ذبح کند و خداوند آرزوی او را برآورده کرد.[۹].
اماکن منیٰ:
- مساجد، چون: مسجد خیف، مسجد صفایح، مسجد کبش، مسجد بیعت، مسجد کوثر.
- قربانگاه، موسوم به مسلخ و مذبح و منحر. محل وسیع و محصوری است در سر راه مشعر در ورود به منیٰ در سمت راست که برای قربانی کردن اختصاص یافته است (اگرچه قربانی کردن در هر نقطه‌ای از منی جایز است).
- جمرات یا جمار (جمع جمره) سه ستون سنگی است که از دامنه کوهی که فاصل میان مکه و منیٰ است شروع شده و به عمق منیٰ تا طول ۲۷۱ پیش می‌رود.
وقایع منیٰ- بعد از بعثت سه واقعه تاریخی مهم در منیٰ اتفاق افتاد:
- در اینجا صحیفه ملعونه برای محاصره اقتصادی اجتماعی پیامبر و بنی‌هاشم تنظیم شد.
- در اینجا در سال‌های دوازده و سیزده هجری اهالی یثرب با پیامبر اکرم بیعت کردند.
- در اینجا بود که به سال هشتم هجری در فتح مکه سپاه پیامبر اکرم(ص) اردو زد.[۱۰].
منابع
پانویس
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص۱۳۴.
- ↑ اصغر قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه، ص۱۵۴.
- ↑ باستان‌شناسی و جغرافیای تاریخی و قصص قرآن، ص۲۷۷.
- ↑ فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن، ص ۳۸۳.
- ↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص ۵۶۲.
- ↑ اخبار مکه ازرقی، ج۲، ص۴۴۶؛ علل الشرایع، صدوق، ج۲، ص۴۳۵.
- ↑ فروع کافی، کلینی، ج۴، ص۴۶۱.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، مشعر، ص۱۴۴.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۹۴.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۹۹۵.