باقیات صالحات

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

باقیات صالحات در قرآن - باقیات صالحات در حدیث - باقیات صالحات در اخلاق اسلامی - باقیات صالحات در تاریخ اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل باقیات صالحات (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

در دو آیه از دو سوره قرآن کریم که هر دوی‌شان در مکه نازل شده، کلمه ﴿الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ﴾ ذکر شده است: یکی آیه ۲۶ سوره کهف، و دیگری آیه ۷۶ سوره مریم. ما در این جا به طریق معمول خود در این امر، ابتدا آیات را به ترتیب مصحفی آن، تنظیم نموده و پس از آن، به تحقیق در معنای باقیات صالحات، و سپس به تحقیق تفسیری آن از کتب تفسیر علمای شیعه و اهل تسنن پرداخته و بعد به تفسیر روایی آن از کتب تفسیر روایی شیعی و سنی می‌پردازیم و سرانجام هم به فضل الهی، با تدبر در آیات مذکور آنها را مورد دقت و تأمل قرار می‌دهیم.

معنای باقیات صالحات

راغب در مفردات فرموده: بقاء، ثابت بودن شیء بر حالت اولیه بوده و ضدّ فناست، و باقی، بر دو قسم است: باقی بنفسه که مقید به زمان نیست (بلکه خود خالق زمان است) و او همان باری تعالی است و بر او فنا صحیح نیست، و باقی به غیر خود، و او به جز باری تعالی است و فنا بر آن صحیح باشد. باقی بالله نیز بر دو قسم است: باقی بشخصه تا اینکه خدای تعالی بخواهد آن را فنا کند، مانند بقای اجرام آسمانی، و باقی بنوعه و جنسه بدون شخص و جزئش، مانند: انسان و حیوان؛ همچنین در آخرت، باقی بشخصه است، مانند: اهل بهشت که آنان نه برای مدتی، بلکه تا ابد ماندنی هستند؛ چنان‌که خدای عزوجل فرمود: ﴿خَالِدِينَ فِيهَا﴾، و قسم دیگر باقی به‌نوعه و جنسه است؛ چنان‌که از پیامبر(ص) روایت شده که: «أَنَّ ثِمَارَ أَهْلِ الْجَنَّةِ يَقْطِفُهَا أَهْلُهَا وَ يَأْكُلُونَهَا ثُمَّ تَخَلَّفَ مَكَانَهَا مِثْلُهَا»: البته، میوه‌های بهشت را اهل آن چیده و آن را می‌خورند و پس از آن، مانند آنها در جای آن میوه‌ها جایگزین می‌گردد. به همین جهت است که آنچه در آخرت می‌باشد، دایمی بوده و خدای عزوجل درباره آن فرمود: ﴿وَمَا عِنْدَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَى﴾، و نیز قوله تعالی: ﴿وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ﴾، آنچه از اعمال است که پاداش آن برای انسان باقی می‌ماند و آن، تفسیر به نمازهای پنج‌گانه شده است و گفته‌اند که آن، «سُبْحَانَ‏ اللَّهِ‏ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ‏» است و صحیح آن است که آن، شامل هر عبادتی است که در آن قصد قربت به خدای متعال شده باشد، و بر این مبناست فرموده خدای متعال: ﴿بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ﴾، و آن را به الله تعالی اضافه گردانیده.

فخرالدین در مجمع‌البحرین فرموده: قوله تعالی: ﴿وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ﴾، را گفته‌اند: آن، اعمالی است که پاداش آن باقی می‌ماند، و گفته اند: آن، نمازهای پنج‌گانه است: و گفته‌اند: آن، «سُبْحَانَ اللَّهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ وَ اللَّهُ‏ أَكْبَرُ» است، و از بعضی مفسرین خاصه و عامه درباره قوله: ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾، آمده است که مراد از آن، اعمال خیر است. پس البته که ثمره آن تا ابدالابدین باقی می‌ماند. پس آن است باقیات، و معنای ﴿خَيْرٌ أَمَلًا﴾ این است که فاعل آن در آخرت به آن می‌رسد، آن چیزی را که در دنیا آرزوی رسیدن به آن را داشته، و آنچه در “خیر” آمده است، همان ﴿الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ﴾ است. در فرهنگ لغات نیز آمده که: بقی َ- بقاءً ماند: استوار شد، و بقاء، به معنای زیست و زندگانی، و باقی، اسم فاعل است به معنای مانده و از نام‌های خداوند است.

در معنای صالح آورده که به معنای نیک، ضد فاسد، جمع آن صالحون، و مؤنث آن صالحه است. هم‌چنین در فرهنگ عمید آمده: باقی (به کسر قاف)؛ یعنی پایدار، پاینده، جاوید، باز مانده، به جا مانده. در معنای صالح هم آورده: نیک، نیکوکار، شایسته. صالحه، مؤنث صالح است به معنای زن نیکوکار، و نیز به معنای عمل نیک و حسنه است. و در مقدمه مرآة‌الانوار و مشکوة‌الاسرار فرموده: بقاء، ضد فنا و زوال است، و بقیه الشیء، آن چیزی است که بعد از آن می‌ماند، و در سوره هود، ﴿بَقِيَّتُ اللَّهِ﴾ را به ائمه(ع) و به خصوص قائم(ع)، تفسیر فرموده‌اند، و در سوره بقره مراد از: ﴿وَبَقِيَّةٌ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ﴾ را ذریه انبیا و برخی از آثاری دانسته‌اند که نزد ائمه(ع) موجود است، و در سوره زخرف کلمة ﴿بَاقِيَةً﴾ تأویل به ائمه(ع)، و نیز تأویل به ولایت و امامت آنان شده است، و در سوره کهف و مریم، کلمه ﴿الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ﴾، تأویل به مودت ائمه(ع) شده است. و در معنای صالحات فرموده: صالحات در قرآن صفت برای اعمال است و از آن تأویل به ولایت و اطاعت از ائمه(ع) و نحو آن شده است، و در روایت عمل صالح، به معرفت ائمه(ع) تأویل شده است.

منابع

1. امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن