تدبر: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-{{ویرایش غیرنهایی}} +)) |
جز (جایگزینی متن - 'ref>[[دانشنامه نهج البلاغه' به 'ref>دین‌پرور، سید حسین، [[دانشنامه نهج البلاغه') |
||
| (۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[تدبر در قرآن]] - [[تدبر در علوم قرآنی]] - [[تدبر در نهج البلاغه]] - [[تدبر در فقه سیاسی]] - [[تدبر در معارف و سیره نبوی]]| پرسش مرتبط = }} | |||
== مقدمه == | |||
'''تدّبر'''، [[آینده‌نگری]] و عاقبت‌اندیشی، عبارت است از نگرش [[آدمی]] در [[عاقبت]] کارها، بدین معنا که [[آدمی]] از [[ظواهر]] امور عبور کند و در فرجام آن بیندیشد. از این تعریف چنین برمی‌آید که تدبر با دو مفهوم [[تعقل]] و [[تفکّر]] رابطه‌ای نزدیک دارد و محصول به‌کارگیری درست آن است<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۹۷.</ref>. | |||
در تعریف تدبر گفته‌اند: عبارت است از نگریستن در پایان کارها و این، نزدیک به [[تفکر]] است، جز این‌که [[تفکر]]، [[تصرف]] [[قلب]] است با نگریستن در [[دلیل]] و تدبر، [[تصرف]] آن است با نگریستن در عواقب<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۹۷.</ref>. | |||
[[امام]] {{ع}} [[دوراندیشی]] را حاصل [[خردمندی]]، بلکه [[کمال عقل]] را در تدبر می‌داند. [[امام]] {{ع}} در سفارش به فرزندش [[محمد بن حنفیه]] او را به تدبر در امور و عاقبت‌اندیشی [[دعوت]] می‌کند و در شرح‌حال کسی که بدون تأمّل خود را در امور غوطه‌ور بسازد و نظری به عواقب کارها نداشته باشد، می‌فرماید: "چنین کسی خود را در معرض ناگواری‌ها سنگین قرار خواهد داد. [[تدبیر]] پیش از عمل [[انسان]] را از پشیمانی [[نجات]] می‌دهد"<ref>نهج البلاغه، خطبه ۳: {{متن حدیث|وَ مَنْ تَوَرَّطَ فِي اَلْأُمُورِ غَيْرَ نَاظِرٍ فِي اَلْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْظِعَاتِ اَلنَّوَائِبِ، وَ اَلتَّدْبِيرُ قَبْلَ اَلْعَمَلِ يُؤْمِنُكَ مِنَ اَلنَّدَمِ}}</ref> [[تاریخ]] نمونه‌های زیادی از کسانی دارد که بدون [[تدبیر]] و تدبر منشأ مصیبت‌های فراوان برای خود و [[جامعه]] شده‌اند. یکی از نمونه‌ها [[خوارج نهروان]] هستند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۹۷.</ref>. | |||
[[امام]] {{ع}} در کلامی تفاوت [[مؤمن]] و [[منافق]] و [[میزان]] [[شناخت]] آن دو را از مسائل در عدم تدبر [[منافق]] و [[تدبیر]] [[مؤمن]] می‌داند: بی‌شک، زبان [[مؤمن]] در پشت [[قلب]] اوست و [[قلب]] [[منافق]] در پشت زبانش، زیرا [[مؤمن]] پیش از سخن گفتن آن را می‌سنجد و بررسی می‌کند، اگر خیر و مفید بود می‌گوید و اگر شرّ و ناپسند بود [[سکوت]] می‌کند؛ امّا [[منافق]] هرچه به زبانش آید گوید؛ نمی‌داند کدام مفید و به [[مصلحت]] است و کدام زیان‌بخش و مفسده‌انگیز<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۷٦: {{متن حدیث| وَ إِنَّ لِسَانَ اَلْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ وَ إِنَّ قَلْبَ اَلْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ لِأَنَّ اَلْمُؤْمِنَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَتَكَلَّمَ بِكَلاَمٍ تَدَبَّرَهُ فِي نَفْسِهِ فَإِنْ كَانَ خَيْراً أَبْدَاهُ وَ إِنْ كَانَ شَرّاً وَارَاهُ وَ إِنَّ اَلْمُنَافِقَ يَتَكَلَّمُ بِمَا أَتَى عَلَى لِسَانِهِ لاَ يَدْرِي مَا ذَا لَهُ وَ مَا ذَا عَلَيْهِ}}</ref>. این مفهوم به‌گونه‌ای دیگر نیز مطرح شده است: زبان خردمند آن سوی [[دل]] اوست و [[دل]] بی‌خرد آن سوی زبانش<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۰: {{متن حدیث| لِسَانُ اَلْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ اَلْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ}}</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۹۷.</ref>. | |||
[[شریف رضی]] در ذیل این [[کلام]] توضیح می‌دهد: "این از معانی عجیب و شریف است. مراد این است که [[عاقل]] زبان نمی‌گشاید مگر پس از [[اندیشه]]، [[تفکر]] و [[مشورت]]، ولی بی‌خرد، سخنان بیهوده‌اش بر [[فکر]] و تأمل و اندیشه‌اش پیشی گیرد. گویی زبان [[عاقل]]، تابع [[دل]] اوست و [[دل]] احمق، تابع زبان او"<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۹۷.</ref>. | |||
این معنا به تعابیر دیگری نیز آمده است، مانند عبارت "[[دل]] احمق در دهان اوست و زبان [[عاقل]] در دلش." از این‌رو [[امام]] بر مسئله [[تدبّر]] و [[تدبیر]] تأکید دارد و به [[انسان‌ها]] سفارش می‌کند قبل از آن‌که دست به کاری زنند، در [[عاقبت]] آن بیندیشند و تدبر قبل از انجام کار را مانع از پشیمانی و ندامت یاد می‌کند. [[امام]] در [[نامه]] ۵۳ یکی از شرایط [[گزینش]] افراد را تدبر و عاقبت‌اندیشی می‌داند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۱۹۷- ۱۹۸.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | |||
* [[تفکر]] | |||
* [[تفکر در خدا]] | |||
* [[تدبر در قرآن]] | |||
* [[تفکر در هستی]] ([[تفکر در خلق خدا]]) | |||
* [[تفکر در انسان]] | |||
* [[غفلت]] (ضد تفکر) | |||
* [[ستایش تفکر]] | |||
* [[آثار تفکر]] | |||
* [[مراتب تفکر]] | |||
* [[منابع تفکر]] | |||
* [[شرترین تفکر]] | |||
* [[حسن تعقل]] | |||
* [[قوای ادراکی]] | |||
* [[تعقل]] | |||
* [[عقل]] | |||
* [[علم]] | |||
* [[یقین]] | |||
* [[حدس]] | |||
* [[ذهن]] | |||
* [[فهم]] | |||
* [[قوه متفکره]] | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
* [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
{{فضایل اخلاقی}} | {{فضایل اخلاقی}} | ||
{{سیاست}} | |||
{{ | |||
[[رده:فضایل اخلاقی]] | [[رده:فضایل اخلاقی]] | ||
[[رده:مدخل اخلاقی نهج البلاغه]] | [[رده:مدخل اخلاقی نهج البلاغه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۹ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۲۳:۱۰
تدبر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تدبر در قرآن - تدبر در علوم قرآنی - تدبر در نهج البلاغه - تدبر در فقه سیاسی - تدبر در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
تدّبر، آینده‌نگری و عاقبت‌اندیشی، عبارت است از نگرش آدمی در عاقبت کارها، بدین معنا که آدمی از ظواهر امور عبور کند و در فرجام آن بیندیشد. از این تعریف چنین برمی‌آید که تدبر با دو مفهوم تعقل و تفکّر رابطه‌ای نزدیک دارد و محصول به‌کارگیری درست آن است[۱].
در تعریف تدبر گفته‌اند: عبارت است از نگریستن در پایان کارها و این، نزدیک به تفکر است، جز این‌که تفکر، تصرف قلب است با نگریستن در دلیل و تدبر، تصرف آن است با نگریستن در عواقب[۲].
امام (ع) دوراندیشی را حاصل خردمندی، بلکه کمال عقل را در تدبر می‌داند. امام (ع) در سفارش به فرزندش محمد بن حنفیه او را به تدبر در امور و عاقبت‌اندیشی دعوت می‌کند و در شرح‌حال کسی که بدون تأمّل خود را در امور غوطه‌ور بسازد و نظری به عواقب کارها نداشته باشد، می‌فرماید: "چنین کسی خود را در معرض ناگواری‌ها سنگین قرار خواهد داد. تدبیر پیش از عمل انسان را از پشیمانی نجات می‌دهد"[۳] تاریخ نمونه‌های زیادی از کسانی دارد که بدون تدبیر و تدبر منشأ مصیبت‌های فراوان برای خود و جامعه شده‌اند. یکی از نمونه‌ها خوارج نهروان هستند[۴].
امام (ع) در کلامی تفاوت مؤمن و منافق و میزان شناخت آن دو را از مسائل در عدم تدبر منافق و تدبیر مؤمن می‌داند: بی‌شک، زبان مؤمن در پشت قلب اوست و قلب منافق در پشت زبانش، زیرا مؤمن پیش از سخن گفتن آن را می‌سنجد و بررسی می‌کند، اگر خیر و مفید بود می‌گوید و اگر شرّ و ناپسند بود سکوت می‌کند؛ امّا منافق هرچه به زبانش آید گوید؛ نمی‌داند کدام مفید و به مصلحت است و کدام زیان‌بخش و مفسده‌انگیز[۵]. این مفهوم به‌گونه‌ای دیگر نیز مطرح شده است: زبان خردمند آن سوی دل اوست و دل بی‌خرد آن سوی زبانش[۶].[۷].
شریف رضی در ذیل این کلام توضیح می‌دهد: "این از معانی عجیب و شریف است. مراد این است که عاقل زبان نمی‌گشاید مگر پس از اندیشه، تفکر و مشورت، ولی بی‌خرد، سخنان بیهوده‌اش بر فکر و تأمل و اندیشه‌اش پیشی گیرد. گویی زبان عاقل، تابع دل اوست و دل احمق، تابع زبان او"[۸].
این معنا به تعابیر دیگری نیز آمده است، مانند عبارت "دل احمق در دهان اوست و زبان عاقل در دلش." از این‌رو امام بر مسئله تدبّر و تدبیر تأکید دارد و به انسان‌ها سفارش می‌کند قبل از آن‌که دست به کاری زنند، در عاقبت آن بیندیشند و تدبر قبل از انجام کار را مانع از پشیمانی و ندامت یاد می‌کند. امام در نامه ۵۳ یکی از شرایط گزینش افراد را تدبر و عاقبت‌اندیشی می‌داند[۹].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۹۷.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۹۷.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۳: «وَ مَنْ تَوَرَّطَ فِي اَلْأُمُورِ غَيْرَ نَاظِرٍ فِي اَلْعَوَاقِبِ فَقَدْ تَعَرَّضَ لِمُفْظِعَاتِ اَلنَّوَائِبِ، وَ اَلتَّدْبِيرُ قَبْلَ اَلْعَمَلِ يُؤْمِنُكَ مِنَ اَلنَّدَمِ»
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۹۷.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۷٦: « وَ إِنَّ لِسَانَ اَلْمُؤْمِنِ مِنْ وَرَاءِ قَلْبِهِ وَ إِنَّ قَلْبَ اَلْمُنَافِقِ مِنْ وَرَاءِ لِسَانِهِ لِأَنَّ اَلْمُؤْمِنَ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَتَكَلَّمَ بِكَلاَمٍ تَدَبَّرَهُ فِي نَفْسِهِ فَإِنْ كَانَ خَيْراً أَبْدَاهُ وَ إِنْ كَانَ شَرّاً وَارَاهُ وَ إِنَّ اَلْمُنَافِقَ يَتَكَلَّمُ بِمَا أَتَى عَلَى لِسَانِهِ لاَ يَدْرِي مَا ذَا لَهُ وَ مَا ذَا عَلَيْهِ»
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۴۰: « لِسَانُ اَلْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ وَ قَلْبُ اَلْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ»
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۹۷.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۹۷.
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص ۱۹۷- ۱۹۸.