مدایح و مراثی: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-]] | + - [[)) |
(←مقدمه) |
||
| (۱۲ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | |||
| موضوع مرتبط = امام حسین | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
== مقدمه == | |||
[[مدایح]]، جمع [[مدح]] و مدیحه است، و [[مراثی]]، جمع مرثیه. "مدح": [[ستایش]]، ثنای به صفات نیک، توصیف به نیک‌خویی، مدحت<ref>لغت‌نامه، دهخدا.</ref>. "مرثیه": مرده‌ستایی، [[عزاداری]]، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامه‌ای که در عزای از دست رفته‌ای سرایند، در عزای کسی [[شعر]] سرودن، [[گریستن]] بر مرده و بر شمردن و ذکر محاسن وی، [[سوگواری]]، [[روضه]]، مراسم عزایی که به یاد [[شهیدان]] راه [[دین]] و بخصوص در ایّام [[محرّم]] و به یاد واقعۀ [[کربلا]] برپا کنند، اشعاری که در ذکر [[مصائب]] و شرح [[شهادت]] [[پیشوایان دین]] و بخصوص [[شهیدان کربلا]] سرایند و خوانند<ref>لغت‌نامه، دهخدا.</ref>. | |||
: < | |||
از جمله برنامه‌هایی که از سوی [[امامان معصوم]] مورد [[تشویق]] قرار گرفته تا از این طریق، خاطرۀ رشادت‌ها و مظلومیّت‌های [[شهدای کربلا]] و [[فرهنگ عاشورا]] زنده بماند، سرودن مدح و مرثیه است. قالب شعر، به لحاظ برخورداری از وزن و آهنگ و بعد [[عاطفی]]، مؤثرتر و ماندگارتر است. از این‌رو بعنوان سلاحی مؤثر در [[دفاع از حق]] و ستایش راستی و راستان به کار گرفته شده است. در [[تاریخ شیعه]]، شاعرانی برجسته همچون: [[فرزدق]]، [[عوف بن عبدالله]]، کمیت، عبدالله بن کثیّر، [[دعبل]]، [[سید حمیری]] و... با زیباترین وجهی مفاخر و [[فضایل اهل بیت]] را ترسیم کرده و با سوزناک‌ترین صورت، برای شهدای کربلا مرثیه سروده‌اند و مجموعه‌های معتبری نیز از اشعار [[شاعران]] [[شیعی]] گرد آمده است<ref>کتاب «ادب الطفّ» در ۱۰ جلد از جواد شبّر، مجموعه‌ای است که به بررسی شعرا و اشعار قرن اول تا چهاردهم پرداخته که پیرامون امام حسین{{ع}} و حادثۀ عاشورا سروده‌اند. </ref>. به بیان [[آیت‌الله خامنه‌ای]]: "با توجّه به پایگاه بلند "شعر مسلکی" در قرن‌های اول و دوم هجری و یادآوری این نکته که [[شاعر]] متعهّد به یک مسلک، برجسته‌ترین و مؤثرترین نقش را در ترویج گرایش‌های مسلک خود و تبیین [[هدف‌ها]] و شعار‌های آن به کار می‌برده است، طبیعی می‌نماید که حساب ویژه‌ای برای اظهارات و سروده‌های شاعران وابسته به جناح‌های [[سیاسی]] در نظر گرفته آید..."<ref>پیشوای صادق، ص۸۱.</ref>. | |||
[[ | |||
سروده‌های موضع‌دار [[شاعران]] مکتبی در [[مدح]] و مرثیۀ [[ائمه]] و [[اهل بیت]]، به‌طور ضمنی خلفای جور و مظالم [[حکّام]] [[غاصب]] را هم مورد [[انتقاد]] قرار می‌داد. "در [[شعر]] مذهبی، نظر کلّی بر نشر مبادی [[دین]] بود و احیای [[حقایق]] [[ایمان]] و زنده کردن [[دل‌ها]] و [[جان‌ها]] و جاری ساختن [[خون]] [[حماسه]] و [[تعهّد]] در رگ‌ها و پی‌ها. از این‌رو شاعران بزرگ [[شیعه]] همیشه برای [[حکومت‌های فاسد]]، خطری بزرگ محسوب می‌شدند زیرا آنان در خلال مدح [[آل محمد]]{{صل}} حقایق دین و صفات لازم [[حاکم]] [[دینی]] را یاد می‌کردند و با ذکر صفات [[اسلامی]] [[امامان]] و مقایسه و تحقیر [[زمامداران]]، دل‌ها را به [[حق]] و [[حکومت حق]] توجّه می‌دادند"<ref>ادبیات و تعهد در اسلام، محمدرضا حکیمی، ص۲۷۴.</ref>. این شیوه و راه، برگرفته و [[الهام]] یافته از رهنمود‌های خود امامان بود که با سخن و عمل، با صراحت و کنایه، مدافع شاعران [[متعهد]] و [[مرثیه سرایان]] [[متّقی]] و حق [[شعار]] بودند. در این زمینه، [[حدیث]] بسیار است، به‌ویژه تأکید ائمه نسبت به سرودن مرثیه دربارۀ حسین{{ع}} با انگیزۀ "ذکر" و [[احیاء]] یاد و [[گریاندن]] بر آن [[مصیبت‌ها]] بیش از دیگر محورهاست. [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|مَنْ قَالَ فِينَا بَيْتَ شِعْرٍ بَنَى اللَّهُ تَعَالَى لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ}}<ref>وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۴۶۷؛ بحار الانوار، ج۷۶، ص۲۹۱.</ref>. هر کس که یک [[بیت]] شعر دربارۀ ما بگوید، [[خداوند]] برای او خانه‌ای در [[بهشت]] بنا می‌کند. نیز از آن حضرت است: {{متن حدیث|مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَ أَبْكَى بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَهُ}}<ref>رجال شیخ طوسی، ص۲۸۹.</ref>. [[امام رضا]]{{ع}} نیز به [[دعبل]] توصیه می‌کند که دربارۀ حسین{{ع}} مرثیه بسراید و بدین وسیله ائمه را [[یاری]] کند: {{متن حدیث|يَا دِعْبِلُ ارْثِ الْحُسَيْنَ فَأَنْتَ نَاصِرُنَا وَ مَادِحُنَا مَا دُمْتَ حَيّاً فَلَا تُقَصِّرْ عَنْ نَصْرِنَا مَا اسْتَطَعْتَ}}<ref>جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۵۶۷. دربارۀ شعر دعبل، به‌ویژه قصیدۀ «مدارس آیات» وی، ر.ک: الغدیر، ج۲، ص۳۵۰. نیز برای آشنایی با زندگی شاعران برجسته‌ای چون کمیت، دعبل، سید حمیری و... ر.ک: الغدیر، ج۲، ۳ و ۴. نمونه‌هایی از مرثیه‌های شاعران اهل بیت نیز در سفینة البحار، ج۱، ص۵۰۹ آمده است. همچنین در بحار الأنوار، ج۴۵، ص۲۴۲، (باب ما قیل من المراثی فیه) و عوالم (امام حسین)، ص۵۴۳ تا ۵۹۰.</ref>. | |||
این تأکیدات، بوضوح نشان‌دهندۀ خطّ حمایت‌گرانۀ [[ائمه]] از [[شعر]] و مرثیه‌ای است که در [[احیاء]] [[حادثۀ کربلا]] و فضایل سیدالشهدا و [[مناقب]] و مظلومیت‌های او باشد. [[عالمان]] بزرگ [[شیعه]] نیز در [[تبعیت]] از روش و سیرۀ [[ائمّه]]، همین موضع و عمل را داشته‌اند<ref>به بحث مستوفا و تحقیقی علامه امینی درباره شعر در تاریخ اسلام و دیدگاه پیامبر و ائمه{{عم}} و علمای شیعه و جایگاه والای شعرای متعهد شیعه نزد امامان و برخورد شایستۀ دین با شعر موضع‌دار، در «الغدیر»، ج۲، ص۲ تا ۲۴مراجعه کنید.</ref>. روشن است که [[حرکت]] در چنین خطّی، همیشه برای [[شاعران]] [[اهل بیت]]، مشکل داشته و اغلب، تحت تعقیب یا در [[زندان]] به سر می‌بردند. این خطّ [[مقدّس]]، که انتقال [[فرهنگ شهادت]] را به آیندگان در برداشت، همچنان ادامه داشته است، تاکنون. به کمک [[مراثی]]، [[احساس‌ها]] و [[عواطف]] برانگیخته می‌شد و [[اشک]]، که زبان گویای [[دل]] بود، [[پایبندی]] [[انسان]] متعهّد را به [[خط حسینی]] و کربلایی تثبیت می‌کرد. نکاتی را هم دربارۀ اشعار [[مدح]] و مرثیه باید مراعات کرد: | |||
# محتوای اشعار، باید از [[متانت]]، دقّت، اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرف‌های [[سست]] و بی‌مدرک، یا [[دروغ]] و جعلیّات و مطالب [[ضعیف]] و احیاناً وهن‌آمیز نسبت به [[معصومین]]، بشدّت باید [[پرهیز]] کرد. | |||
# از آنجا که شعر مدح و مرثیه، عامل انتقال [[فرهنگ]] است، باید سطح آن بالا و [[ارزشمند]] و عمیق باشد تا به [[جامعۀ اسلامی]] و هواداران ائمه، [[بینش]] و [[بصیرت]] و عمق در [[فهم]] و [[فکر]] بدهد. | |||
# اشعار مراثی و [[مدایح]]، در عین [[حال]] که باید [[استوار]] و محکم باشد، نباید چنان مغلق و پیچیده شود که برای شنوندگان و خوانندگان، گویایی و رسایی خود را از دست بدهد و نتواند با عامّۀ [[خلق]]، ارتباط برقرار کند. | |||
# به بهانۀ [[دینی]] و مذهبی بودن [[شعر]] [[مدح]] و مرثیه، نباید [[اجازه]] داد که شعر‌های [[ضعیف]] و [[سست]] و فاقد [[قوّت]] ادبی و صلاحیت شعری رواج یابد. [[مدایح]] و [[مراثی]]، باید در نهایت قوّت شعری باشد، آنگونه که در آثار بزرگان پیش کسوت [[عصر ائمه]] و دوره‌های بعد، در مرثیه دیده می‌شود. | |||
# [[شاعران]] مدیحه‌سرا و [[مرثیه‌سرا]]، باید با [[درک]] اهمیّت و والایی [[مکانت]] خویش، در حدّ مطلوب [[خلوص]] و [[تقوا]] و [[مناعت طبع]] و [[ثبات قدم]] و [[عقیده]] و [[عشق]] و ولای به [[اهل بیت]] [[عصمت]] باشند و بدانند که شجره‌نامه آنان به کمیت‌ها و دعبل‌ها می‌رسد و اگر بخواهند مشمول [[دعای ائمه]]{{عم}} باشند، باید [[شایستگی]] [[فکری]] و خطّی و عملی و [[اخلاقی]] آن را در خویش فراهم آورند. | |||
# [[شاعر اهل بیت]]، باید همیشه با توجّه به [[زمان]] و مکان و شرایط، [[رسالت]] [[اجتماعی]] و [[تعهّد]] [[شیعی]] خود را به [[اثبات]] برساند و سروده‌هایش دارای "[[پیام]]" و "جهت" باشد. | |||
# خوب سرودن دربارۀ [[ائمه]]{{عم}}، نیاز به غنای فکری و معلومات عمیق [[شاعر]] دارد. بنا بر این شاعران مرثیه سرا باید بشدّت [[اهل]] مطالعه در متون و منابع باشند و [[شور]] و [[شعور]] را در شعر خویش درآمیزند و پخته، پرمطلب و مایه‌دار بسرایند<ref>در این زمینه‌ها، ر.ک: «ستودگان و ستایشگران»، حوزه هنری.</ref>.<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، ص۴۴۴.</ref> | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
#[[ | |||
== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | |||
[[رده:عزاداری]] | |||
[[رده: | |||
[[رده:مدخل فرهنگ عاشورا]] | [[رده:مدخل فرهنگ عاشورا]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۰ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۲۷
مقدمه
مدایح، جمع مدح و مدیحه است، و مراثی، جمع مرثیه. "مدح": ستایش، ثنای به صفات نیک، توصیف به نیک‌خویی، مدحت[۱]. "مرثیه": مرده‌ستایی، عزاداری، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامه‌ای که در عزای از دست رفته‌ای سرایند، در عزای کسی شعر سرودن، گریستن بر مرده و بر شمردن و ذکر محاسن وی، سوگواری، روضه، مراسم عزایی که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایّام محرّم و به یاد واقعۀ کربلا برپا کنند، اشعاری که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند[۲].
از جمله برنامه‌هایی که از سوی امامان معصوم مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق، خاطرۀ رشادت‌ها و مظلومیّت‌های شهدای کربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند، سرودن مدح و مرثیه است. قالب شعر، به لحاظ برخورداری از وزن و آهنگ و بعد عاطفی، مؤثرتر و ماندگارتر است. از این‌رو بعنوان سلاحی مؤثر در دفاع از حق و ستایش راستی و راستان به کار گرفته شده است. در تاریخ شیعه، شاعرانی برجسته همچون: فرزدق، عوف بن عبدالله، کمیت، عبدالله بن کثیّر، دعبل، سید حمیری و... با زیباترین وجهی مفاخر و فضایل اهل بیت را ترسیم کرده و با سوزناک‌ترین صورت، برای شهدای کربلا مرثیه سروده‌اند و مجموعه‌های معتبری نیز از اشعار شاعران شیعی گرد آمده است[۳]. به بیان آیت‌الله خامنه‌ای: "با توجّه به پایگاه بلند "شعر مسلکی" در قرن‌های اول و دوم هجری و یادآوری این نکته که شاعر متعهّد به یک مسلک، برجسته‌ترین و مؤثرترین نقش را در ترویج گرایش‌های مسلک خود و تبیین هدف‌ها و شعار‌های آن به کار می‌برده است، طبیعی می‌نماید که حساب ویژه‌ای برای اظهارات و سروده‌های شاعران وابسته به جناح‌های سیاسی در نظر گرفته آید..."[۴].
سروده‌های موضع‌دار شاعران مکتبی در مدح و مرثیۀ ائمه و اهل بیت، به‌طور ضمنی خلفای جور و مظالم حکّام غاصب را هم مورد انتقاد قرار می‌داد. "در شعر مذهبی، نظر کلّی بر نشر مبادی دین بود و احیای حقایق ایمان و زنده کردن دل‌ها و جان‌ها و جاری ساختن خون حماسه و تعهّد در رگ‌ها و پی‌ها. از این‌رو شاعران بزرگ شیعه همیشه برای حکومت‌های فاسد، خطری بزرگ محسوب می‌شدند زیرا آنان در خلال مدح آل محمد(ص) حقایق دین و صفات لازم حاکم دینی را یاد می‌کردند و با ذکر صفات اسلامی امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران، دل‌ها را به حق و حکومت حق توجّه می‌دادند"[۵]. این شیوه و راه، برگرفته و الهام یافته از رهنمود‌های خود امامان بود که با سخن و عمل، با صراحت و کنایه، مدافع شاعران متعهد و مرثیه سرایان متّقی و حق شعار بودند. در این زمینه، حدیث بسیار است، به‌ویژه تأکید ائمه نسبت به سرودن مرثیه دربارۀ حسین(ع) با انگیزۀ "ذکر" و احیاء یاد و گریاندن بر آن مصیبت‌ها بیش از دیگر محورهاست. امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ قَالَ فِينَا بَيْتَ شِعْرٍ بَنَى اللَّهُ تَعَالَى لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ»[۶]. هر کس که یک بیت شعر دربارۀ ما بگوید، خداوند برای او خانه‌ای در بهشت بنا می‌کند. نیز از آن حضرت است: «مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَ أَبْكَى بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَهُ»[۷]. امام رضا(ع) نیز به دعبل توصیه می‌کند که دربارۀ حسین(ع) مرثیه بسراید و بدین وسیله ائمه را یاری کند: «يَا دِعْبِلُ ارْثِ الْحُسَيْنَ فَأَنْتَ نَاصِرُنَا وَ مَادِحُنَا مَا دُمْتَ حَيّاً فَلَا تُقَصِّرْ عَنْ نَصْرِنَا مَا اسْتَطَعْتَ»[۸].
این تأکیدات، بوضوح نشان‌دهندۀ خطّ حمایت‌گرانۀ ائمه از شعر و مرثیه‌ای است که در احیاء حادثۀ کربلا و فضایل سیدالشهدا و مناقب و مظلومیت‌های او باشد. عالمان بزرگ شیعه نیز در تبعیت از روش و سیرۀ ائمّه، همین موضع و عمل را داشته‌اند[۹]. روشن است که حرکت در چنین خطّی، همیشه برای شاعران اهل بیت، مشکل داشته و اغلب، تحت تعقیب یا در زندان به سر می‌بردند. این خطّ مقدّس، که انتقال فرهنگ شهادت را به آیندگان در برداشت، همچنان ادامه داشته است، تاکنون. به کمک مراثی، احساس‌ها و عواطف برانگیخته می‌شد و اشک، که زبان گویای دل بود، پایبندی انسان متعهّد را به خط حسینی و کربلایی تثبیت می‌کرد. نکاتی را هم دربارۀ اشعار مدح و مرثیه باید مراعات کرد:
- محتوای اشعار، باید از متانت، دقّت، اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرف‌های سست و بی‌مدرک، یا دروغ و جعلیّات و مطالب ضعیف و احیاناً وهن‌آمیز نسبت به معصومین، بشدّت باید پرهیز کرد.
- از آنجا که شعر مدح و مرثیه، عامل انتقال فرهنگ است، باید سطح آن بالا و ارزشمند و عمیق باشد تا به جامعۀ اسلامی و هواداران ائمه، بینش و بصیرت و عمق در فهم و فکر بدهد.
- اشعار مراثی و مدایح، در عین حال که باید استوار و محکم باشد، نباید چنان مغلق و پیچیده شود که برای شنوندگان و خوانندگان، گویایی و رسایی خود را از دست بدهد و نتواند با عامّۀ خلق، ارتباط برقرار کند.
- به بهانۀ دینی و مذهبی بودن شعر مدح و مرثیه، نباید اجازه داد که شعر‌های ضعیف و سست و فاقد قوّت ادبی و صلاحیت شعری رواج یابد. مدایح و مراثی، باید در نهایت قوّت شعری باشد، آنگونه که در آثار بزرگان پیش کسوت عصر ائمه و دوره‌های بعد، در مرثیه دیده می‌شود.
- شاعران مدیحه‌سرا و مرثیه‌سرا، باید با درک اهمیّت و والایی مکانت خویش، در حدّ مطلوب خلوص و تقوا و مناعت طبع و ثبات قدم و عقیده و عشق و ولای به اهل بیت عصمت باشند و بدانند که شجره‌نامه آنان به کمیت‌ها و دعبل‌ها می‌رسد و اگر بخواهند مشمول دعای ائمه(ع) باشند، باید شایستگی فکری و خطّی و عملی و اخلاقی آن را در خویش فراهم آورند.
- شاعر اهل بیت، باید همیشه با توجّه به زمان و مکان و شرایط، رسالت اجتماعی و تعهّد شیعی خود را به اثبات برساند و سروده‌هایش دارای "پیام" و "جهت" باشد.
- خوب سرودن دربارۀ ائمه(ع)، نیاز به غنای فکری و معلومات عمیق شاعر دارد. بنا بر این شاعران مرثیه سرا باید بشدّت اهل مطالعه در متون و منابع باشند و شور و شعور را در شعر خویش درآمیزند و پخته، پرمطلب و مایه‌دار بسرایند[۱۰].[۱۱]
منابع
پانویس
- ↑ لغت‌نامه، دهخدا.
- ↑ لغت‌نامه، دهخدا.
- ↑ کتاب «ادب الطفّ» در ۱۰ جلد از جواد شبّر، مجموعه‌ای است که به بررسی شعرا و اشعار قرن اول تا چهاردهم پرداخته که پیرامون امام حسین(ع) و حادثۀ عاشورا سروده‌اند.
- ↑ پیشوای صادق، ص۸۱.
- ↑ ادبیات و تعهد در اسلام، محمدرضا حکیمی، ص۲۷۴.
- ↑ وسائل الشیعه، ج۱۰، ص۴۶۷؛ بحار الانوار، ج۷۶، ص۲۹۱.
- ↑ رجال شیخ طوسی، ص۲۸۹.
- ↑ جامع احادیث الشیعه، ج۱۲، ص۵۶۷. دربارۀ شعر دعبل، به‌ویژه قصیدۀ «مدارس آیات» وی، ر.ک: الغدیر، ج۲، ص۳۵۰. نیز برای آشنایی با زندگی شاعران برجسته‌ای چون کمیت، دعبل، سید حمیری و... ر.ک: الغدیر، ج۲، ۳ و ۴. نمونه‌هایی از مرثیه‌های شاعران اهل بیت نیز در سفینة البحار، ج۱، ص۵۰۹ آمده است. همچنین در بحار الأنوار، ج۴۵، ص۲۴۲، (باب ما قیل من المراثی فیه) و عوالم (امام حسین)، ص۵۴۳ تا ۵۹۰.
- ↑ به بحث مستوفا و تحقیقی علامه امینی درباره شعر در تاریخ اسلام و دیدگاه پیامبر و ائمه(ع) و علمای شیعه و جایگاه والای شعرای متعهد شیعه نزد امامان و برخورد شایستۀ دین با شعر موضع‌دار، در «الغدیر»، ج۲، ص۲ تا ۲۴مراجعه کنید.
- ↑ در این زمینه‌ها، ر.ک: «ستودگان و ستایشگران»، حوزه هنری.
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص۴۴۴.