حق در لغت: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۲۷

حق در لغت به معنای استواری، استحکام، مطابقت و موافقت با واقع است و در همۀ معانی و استعمال‌های "حق"، نوعی "ثبوت" وجود دارد که معنای جامع و مشترک میان همۀ آنهاست.

مقدمه

حق از واژه‌هایی است که مراجعه به موارد استفاده آن در قرآن و روایات، متون فلسفی، کلامی، اخلاقی و فقهی از یک سو و از سوی دیگر در "علم حقوق"، "فلسفه حقوق" و... نشان می‌دهد معانی و اصطلاحات مختلفی دارد که جدا کردن این معانی و توجه به تفاوت این اصطلاحات برای رهایی از غلطِ معنا و اشتراک لفظی ضروری است^[۱].

معنای لغوی

حق، مصدر ثلاثی مجرد از ریشه "ح ـ ق ـ ق" به معنای استواری، استحکام، مطابقت و موافقت با واقع است^[۲]؛ وجوب و ثبات^[۳]، درستی^[۴]، واضح و روشن^[۵]، شایستگی و سزاواری^[۶]، چیرگی^[۷] و عدالت^[۸]، اسم خداوند^[۹]، صفت خداوند، قرآن، امر حتمی‌الوقوع، اسلام، مال، موجود ثابت، مرگ، خرد و تدبیر^[۱۰]، سخن راست و مطابق با واقع و یقین بعد از شک^[۱۱] از دیگر معانی حق هستند. "حق" در اقوال، عقاید، ادیان و مذاهب استعمال می‌شود^[۱۲].

بیشتر فرهنگ‌های واژگانی در تبیین معنای حق، از تضاد و تقابل مفهوم حق با باطل یاری جسته‌اند^[۱۳]، باطل به معنای تلف شدن و نابودی، ناواقعی بودن^[۱۴]، ناپایایی و عدم ثبات^[۱۵]، بی‌ارزش و بی‌ثمر بودن^[۱۶] است.

کاربرد این واژه تقریباً در همه لهجه‌های بخش غربی زبانِ سامی، مانند عبری، آرامی، مندایی و سریانی، در معانی مشابه مشاهده شده است^[۱۷].^[۱۸]

در لغت‌نامه فارسی نیز معانی متعددی برای این واژه ذکر شده است که مهم‌ترین آنها عبارت است از: راست کردن سخن، درست کردن وعده، یقین نمودن، ثابت شدن، غلبه کردن به حق، موجود ثابت و نامی از اسامی خداوند متعال^[۱۹].

نتیجه اینکه: در همۀ معانی و استعمال‌های "حق"، نوعی "ثبوت" به چشم می‌خورد که معنای جامع و مشترک میان همۀ آنهاست. واژۀ حق که جمع آن حقوق است در اصل به معنای مطابقت و موافقت است^[۲۰]. مرحوم حسن مصطفوی می‌گوید: "اصل در معنای حق، ثبوت همراه با مطابقت داشتن با واقع است که در همه مصادیق آن وجود دارد"^[۲۱].^[۲۲]

معنای اصطلاحی

در تعریف اصطلاحی، به هر سخن، اعتقاد، دین و مذهبی که مطابق واقع باشد حق گفته می‌شود^[۲۳].^[۲۴]

منابع

پانویس

↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۲۶.
↑ مفردات، ج ۱، ص ۲۴۶؛ تهذیب اللغه، ج ۳، ص ۳۷۴-۳۷۵؛ التحقیق، ج ۲، ص ۲۶۲، «حق».
↑ العین، ج ۳، ص ۶؛ تهذیب اللغه، ج ۳، ص ۳۷۴، «حق».
↑ مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۱۵، «حق».
↑ ابن دُرید، جمهره اللغه، ج۱، ص۲۷.
↑ العین، ج ۳، ص ۶-۷.
↑ المصباح، ص ۱۴۳-۱۴۴، «حق»؛ لسان العرب، ج ۱۰، ص ۴۹، «حقق».
↑ تاج العروس، ج ۱۳، ص ۸۰، «حقق».
↑ مجمع البحرین، ج۲، ص۵۷؛ المفردات، ص۱۲۴.
↑ فیروزآبادی، قاموس المحیط، ص۷۸۷.
↑ لسان العرب، ج۱، ص۸۸۹، برای اطلاع بیشتر ر. ک: ابوالحسن، فهری، فرهنگ المحیط فارسی - عربی، ص۲۹۶؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۷۸۷؛ بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهشی، ج۱، ص۵؛ فرهنگ عمید، ص۴۲۷.
↑ ابوهلال عسکری، معجم الفروق اللغویة، ص۱۹۳ و ۱۹۴.
↑ العین، ج ۳، ص ۶؛ لسان العرب، ج ۱۰، ص ۴۹؛ المصباح، ص ۱۴۳.
↑ العین، ج ۷، ص ۴۳۰، «بطل».
↑ مفردات، ج ۱، ص ۱۲۹، «بطل».
↑ الصحاح، ج ۳، ص ۱۶۳۵، «بطل».
↑ فرهنگ تطبیقی، ج ۱، ص ۱۸۷.
↑ حیدری عارف، اعظم، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۰، ص۱۵۱ - ۱۵۸.
↑ علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج ۶،ص۹۱۴۲، واژه «حق».
↑ المفردات، ص۲۴۶.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق، ج۲، ص۲۶۱.
↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۲۵- ۲۶؛ کریمی‌نیا، مقاله «حقوق حق و اقسام حق»، نشریه «معرفت»، سال انتشار: ۱۲، شماره مجله: ۷۰، شماره صفحه: ۸۲.
↑ التعریفات، ص ۱۲۰، «حق».
↑ حیدری عارف، اعظم، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۰، ص۱۵۱ - ۱۵۸.

[1] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۲۶.

[2] مفردات، ج ۱، ص ۲۴۶؛ تهذیب اللغه، ج ۳، ص ۳۷۴-۳۷۵؛ التحقیق، ج ۲، ص ۲۶۲، «حق».

[3] العین، ج ۳، ص ۶؛ تهذیب اللغه، ج ۳، ص ۳۷۴، «حق».

[4] مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۱۵، «حق».

[5] ابن دُرید، جمهره اللغه، ج۱، ص۲۷.

[6] العین، ج ۳، ص ۶-۷.

[7] المصباح، ص ۱۴۳-۱۴۴، «حق»؛ لسان العرب، ج ۱۰، ص ۴۹، «حقق».

[8] تاج العروس، ج ۱۳، ص ۸۰، «حقق».

[9] مجمع البحرین، ج۲، ص۵۷؛ المفردات، ص۱۲۴.

[10] فیروزآبادی، قاموس المحیط، ص۷۸۷.

[11] لسان العرب، ج۱، ص۸۸۹، برای اطلاع بیشتر ر. ک: ابوالحسن، فهری، فرهنگ المحیط فارسی - عربی، ص۲۹۶؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۷۸۷؛ بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهشی، ج۱، ص۵؛ فرهنگ عمید، ص۴۲۷.

[12] ابوهلال عسکری، معجم الفروق اللغویة، ص۱۹۳ و ۱۹۴.

[13] العین، ج ۳، ص ۶؛ لسان العرب، ج ۱۰، ص ۴۹؛ المصباح، ص ۱۴۳.

[14] العین، ج ۷، ص ۴۳۰، «بطل».

[15] مفردات، ج ۱، ص ۱۲۹، «بطل».

[16] الصحاح، ج ۳، ص ۱۶۳۵، «بطل».

[17] فرهنگ تطبیقی، ج ۱، ص ۱۸۷.

[18] حیدری عارف، اعظم، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۰، ص۱۵۱ - ۱۵۸.

[19] علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج ۶،ص۹۱۴۲، واژه «حق».

[20] المفردات، ص۲۴۶.

[21] حسن مصطفوی، التحقیق، ج۲، ص۲۶۱.

[22] شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۲۵- ۲۶؛ کریمی‌نیا، مقاله «حقوق حق و اقسام حق»، نشریه «معرفت»، سال انتشار: ۱۲، شماره مجله: ۷۰، شماره صفحه: ۸۲.

[23] التعریفات، ص ۱۲۰، «حق».

[24] حیدری عارف، اعظم، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۱۰، ص۱۵۱ - ۱۵۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{امامت}}
+{{مدخل مرتبط
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
+| موضوع مرتبط = حق
-: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
+| عنوان مدخل  = حق
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
+| مداخل مرتبط = [[حق در لغت]] - [[حق در قرآن]] - [[حق در حدیث]] - [[حق در نهج البلاغه]] - [[حق در فلسفه اسلامی]] - [[حق در فقه اسلامی]] - [[حق در اخلاق اسلامی]] - [[حق در معارف مهدویت]] - [[حق در فقه سیاسی]] - [[حق در معارف دعا و زیارات]] - [[حق در معارف و سیره سجادی]] - [[حق در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[حق در حقوق اسلامی]] - [[حق در خانواده]] - [[حق در علوم قرآنی]] - [[حق در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]]
-: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[حق در لغت]] - [[حق در قرآن]] - [[حق در حدیث]] - [[حق در نهج البلاغه]] - [[حق در کلام اسلامی]] - [[حق در فلسفه اسلامی]] - [[حق در فقه اسلامی]] - [[حق در اخلاق اسلامی]] - [[حق در معارف مهدویت]] - [[حق در فقه سیاسی]] - [[حق در معارف دعا و زیارات]] - [[حق در معارف و سیره سجادی]] - [[حق در معارف و سیره رضوی]] - [[حق در جامعه‌شناسی اسلامی]] - [[حق در حقوق اسلامی]] - [[حق در خانواده]]</div>
+| پرسش مرتبط  =
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
+}}
-: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[حق (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
-<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
-==[[حق]] چیست؟==
+'''حق در لغت''' به معنای [[استواری]]، استحکام، مطابقت و موافقت با واقع است و در همۀ معانی و استعمال‌های "حق"، نوعی "ثبوت" وجود دارد که معنای جامع و مشترک میان همۀ آنهاست.
-===حق در لغت===
-لغت‌نامه دهخدا معانی متعددی برای این واژه ذکر می‌‌کند که مهم‌ترین آنها از این قرار است: راست کردن سخن، درست کردن [[وعده]]، [[یقین]] نمودن، [[ثابت]] شدن، [[غلبه]] کردن به حق، موجود [[ثابت]] و نامی از اسامی [[خداوند متعال]]<ref>علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج ۶،ص۹۱۴۲، واژه «حق».</ref>.
-و [[فرهنگ]] المنجد نیز برای واژه "[[حق]]" چند کاربرد و معنا ذکر می‌‌کند که برخی از آن از این قرار است: [[ضد]] [[باطل]]، [[عدل]]، [[مال]] و [[ملک]]، [[حظ]] و نصیب، موجود [[ثابت]]، [[امر]] مقضی، [[حزم]]، سزاوار<ref>لویس معلوف، المنجد فی اللغة، ص ۱۴۴، واژه «حق».</ref>.
+== مقدمه ==
+حق از واژه‌هایی است که مراجعه به موارد استفاده آن در [[قرآن]] و [[روایات]]، متون [[فلسفی]]، [[کلامی]]، [[اخلاقی]] و [[فقهی]] از یک سو و از سوی دیگر در "علم حقوق"، "فلسفه حقوق" و... نشان می‌دهد معانی و اصطلاحات مختلفی دارد که جدا کردن این معانی و توجه به تفاوت این اصطلاحات برای رهایی از غلطِ معنا و اشتراک لفظی ضروری است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۲۶.</ref>.
-با توجه به آنچه بیان شد، روشن می‌‌گردد که "حق" واژه ای [[عربی]] است که به معنای "ثبوت" و "تحقق" است و وقتی می‌‌گوییم: چیزی تحقق دارد، یعنی ثبوت دارد<ref>ر.ک: محمدتقی مصباح، نظریه حقوقی اسلام، نگارش محمدمهدی نادری و محمدمهدی کریمی نیا، قم، مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۰، ص ۲۰.</ref> و گاه معادل آن در [[زبان فارسی]] "هستی [[پایدار]]" به کار برده می‌‌شود؛ یعنی هر چیزی که از [[ثبات]] و پایداری بهره‌مند باشد، [[حق]] است<ref>ر.ک: عبدالله جوادی آملی، فلسفه حقوق بشر، ص ۷۴.</ref>.<ref>[[محمد مهدی کریمی‌نیا|کریمی‌نیا]]، [[حقوق حق و اقسام حق (مقاله)|مقاله «حقوق حق و اقسام حق»]]، [[معرفت (نشریه)|نشریه «معرفت»]]، سال انتشار: ۱۲، شماره مجله: ۷۰، شماره صفحه: ۸۲.</ref>
+== معنای لغوی ==
+حق، مصدر ثلاثی مجرد از ریشه "ح ـ ق ـ ق" به معنای [[استواری]]، استحکام، مطابقت و موافقت با واقع است<ref>مفردات، ج ۱، ص ۲۴۶؛ تهذیب اللغه، ج ۳، ص ۳۷۴-۳۷۵؛ التحقیق، ج ۲، ص ۲۶۲، «حق».</ref>؛ [[وجوب]] و [[ثبات]]<ref>العین، ج ۳، ص ۶؛ تهذیب اللغه، ج ۳، ص ۳۷۴، «حق».</ref>، [[درستی]]<ref>مقاییس اللغه، ج ۲، ص ۱۵، «حق».</ref>، واضح و روشن<ref>ابن دُرید، جمهره اللغه، ج۱، ص۲۷.</ref>، شایستگی و سزاواری<ref>العین، ج ۳، ص ۶-۷.</ref>، چیرگی<ref>المصباح، ص ۱۴۳-۱۴۴، «حق»؛ لسان العرب، ج ۱۰، ص ۴۹، «حقق».</ref> و [[عدالت]]<ref>تاج العروس، ج ۱۳، ص ۸۰، «حقق».</ref>، اسم خداوند<ref>مجمع البحرین، ج۲، ص۵۷؛ المفردات، ص۱۲۴.</ref>، صفت [[خداوند]]، [[قرآن]]، امر حتمی‌الوقوع، [[اسلام]]، [[مال]]، موجود ثابت، [[مرگ]]، [[خرد]] و [[تدبیر]]<ref>فیروزآبادی، قاموس المحیط، ص۷۸۷.</ref>، سخن راست و [[مطابق با واقع]] و [[یقین]] بعد از [[شک]]<ref>لسان العرب، ج۱، ص۸۸۹، برای اطلاع بیشتر ر. ک: ابوالحسن، فهری، فرهنگ المحیط فارسی - عربی، ص۲۹۶؛ فیروزآبادی، القاموس المحیط، ص۷۸۷؛ بهاءالدین خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهشی، ج۱، ص۵؛ فرهنگ عمید، ص۴۲۷.</ref> از دیگر معانی حق هستند. "حق" در اقوال، [[عقاید]]، [[ادیان]] و [[مذاهب]] استعمال می‌شود<ref>ابوهلال عسکری، معجم الفروق اللغویة، ص۱۹۳ و ۱۹۴.</ref>.
-===حق در اصطلاح===
+بیشتر فرهنگ‌های واژگانی در [[تبیین]] معنای حق، از تضاد و [[تقابل]] مفهوم حق با [[باطل]] [[یاری]] جسته‌اند<ref>العین، ج ۳، ص ۶؛ لسان العرب، ج ۱۰، ص ۴۹؛ المصباح، ص ۱۴۳.</ref>، [[باطل]] به معنای تلف شدن و نابودی، ناواقعی بودن<ref>العین، ج ۷، ص ۴۳۰، «بطل».</ref>، ناپایایی و عدم [[ثبات]]<ref>مفردات، ج ۱، ص ۱۲۹، «بطل».</ref>، بی‌ارزش و بی‌ثمر بودن<ref>الصحاح، ج ۳، ص ۱۶۳۵، «بطل».</ref> است.
-پس از بیان معنای لغویِ حق، این پرسش مطرح می‌‌شود که "حق در اصطلاح" دارای چه معنا یا تعریفی است؟ اینک به ذکر چند تعریف اصطلاحی این واژه می‌‌پردازیم:
-====حق در اصطلاح [[فقه]]====
+کاربرد این واژه تقریباً در همه لهجه‌های بخش غربی زبانِ سامی، مانند [[عبری]]، آرامی، مندایی و [[سریانی]]، در معانی مشابه [[مشاهده]] شده است<ref>فرهنگ تطبیقی، ج ۱، ص ۱۸۷.</ref>.<ref>[[اعظم حیدری عارف|حیدری عارف، اعظم]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص۱۵۱ - ۱۵۸.</ref>
-"در فقه [[اهل]] [[سنّت]]، حق تعریف نشده است"<ref>علی اصغر مدّرس، حقوق فطری یا مبانی حقوق بشر، تبریز، نوبل، ۱۳۷۵، ص ۲۷ از مکتب های حقوقی در حقوق اسلام.</ref> اما [[فقهای شیعه]] تعاریف گوناگونی از آن بیان داشته‌اند. [[میرزای نائینی]] در تعریف آن می‌‌گوید: "حق عبارت است از [[سلطه]] [[ضعیف]] بر مال یا [[منفعت]]"<ref>میرزا محمدحسین نائینی، منیة الطالب، نگارش موسی نجفی خوانساری،قم،مؤسسة النشرالاسلامی،۱۴۱۸، ص ۱۰۶.</ref>. همچنین گفته شده است: "حق نوعی [[سلطنت]] بر چیزی است که گاه به عین تعلّق می‌‌گیرد؛ مانند: حق تحجیر، حق رهن و حق غرما در ترکه میت و گاهی به غیر عین تعلّق می‌‌گیرد؛ مانند حق خیار متعلّق به [[عقد]]؛ گاهی سلطنت متعلّق بر شخص است؛ مانند: حق حضانت و حق [[قصاص]]. بنابراین، حق یک مرتبه ضعیفی از ملک و بلکه نوعی از ملکیت است"<ref>علی اصغر مدّرس، حقوق فطری یا مبانی حقوق بشر، ص ۲۷، از حاشیه سید محمدکاظم طباطبائی بر مکاسب، ص ۵۴.</ref>.
-همچنین گفته شده است: "حق عبارت است از [[قدرت]] یک فرد [[انسانی]] مطابق با [[قانون]] بر [[انسان]] دیگر، یا بر یک مال و یا بر هر دو، اعم از اینکه مال مذکور مادی و محسوس باشد؛ مانند [[خانه]]، یا نباشد؛ مانند [[طلب]]"<ref>محمدجعفر جعفری لنگرودی، مقدمه عمومی علم حقوق، ص ۱۵.</ref>.
+در لغت‌نامه فارسی نیز معانی متعددی برای این واژه ذکر شده است که مهم‌ترین آنها عبارت است از: راست کردن سخن، درست کردن [[وعده]]، [[یقین]] نمودن، [[ثابت]] شدن، [[غلبه]] کردن به حق، موجود [[ثابت]] و نامی از اسامی [[خداوند متعال]]<ref>علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ج ۶،ص۹۱۴۲، واژه «حق».</ref>.
+'''نتیجه اینکه:''' در همۀ معانی و استعمال‌های "حق"، نوعی "ثبوت" به چشم می‌خورد که معنای جامع و مشترک میان همۀ آنهاست. واژۀ حق که جمع آن [[حقوق]] است در اصل به معنای مطابقت و موافقت است<ref>المفردات، ص۲۴۶.</ref>. مرحوم [[حسن مصطفوی]] می‌گوید: "اصل در معنای حق، ثبوت همراه با مطابقت داشتن با واقع است که در همه مصادیق آن وجود دارد"<ref>حسن مصطفوی، التحقیق، ج۲، ص۲۶۱.</ref>.<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۲۵- ۲۶؛ [[محمد مهدی کریمی‌نیا|کریمی‌نیا]]، [[حقوق حق و اقسام حق (مقاله)|مقاله «حقوق حق و اقسام حق»]]، [[معرفت (نشریه)|نشریه «معرفت»]]، سال انتشار: ۱۲، شماره مجله: ۷۰، شماره صفحه: ۸۲.</ref>
-با توجه به تعاریف بیان شده، می‌‌توان سه نوع حق را در نظر گرفت:
+== معنای اصطلاحی ==
-#قدرت یک شخص بر شخص دیگر: مانند: حق قصاص، حق حضانت و قدرت بستان‌کار بر طلب‌کار. [[قدرت]] یک [[انسان]] بر انسان دیگر. یک [[قدرت معنوی]] است. برای مثال، هرگاه بدهکار از پرداخت [[بدهی]] خویش کوتاهی کند، طلب‌کار می‌‌تواند با طرح دعوا، او را به [[دادگاه]] کشانده، [[حق]] خویش را از او بگیرد.
+در تعریف اصطلاحی، به هر سخن، [[اعتقاد]]، [[دین]] و مذهبی که [[مطابق واقع]] باشد حق گفته می‌شود<ref>التعریفات، ص ۱۲۰، «حق».</ref>.<ref>[[اعظم حیدری عارف|حیدری عارف، اعظم]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۰، ص۱۵۱ - ۱۵۸.</ref>
-#قدرت شخص [[مالک]] بر [[مال]]: این [[حق]] از نوع قدرت مادی است که خود دو صورت دارد: قدرت مالک بر مال منقول، مانند کتاب و قدرت مالک بر مال غیر منقول، مانند [[زمین]].
-#قدرت شخص بر مال و شخص دیگر باهم: برای مثال، هرگاه مستأجری خانه‌ای را اجاره کند، از [[راه]] این [[عقد]] اجازه، دو قدرت متفاوت به دست می‌‌آورد: یکی قدرت مستأجر بر [[منافع]] مال مستأجره که می‌‌تواند از آن استفاده کند؛ و دیگری قدرت مستأجر بر مؤجر. برای مثال، هرگاه خانه به تعمیرات عمده نیاز داشته باشد و مؤجر از تعمیر آن کوتاهی کند، می‌‌تواند او را به دادگاه بکشاند و وی را به تعمیر خانه ملزم نماید<ref>ر.ک: محمدجعفر جعفری لنگرودی، مقدمه عمومی علم حقوق، ص ۱۵ـ۱۶.</ref>.
-==پانویس==
+== منابع ==
+{{منابع}}
+# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[اعظم حیدری عارف|حیدری عارف، اعظم]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰''']]
+# [[پرونده:1379781.jpg|22px]] [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|'''حقوق اهل بیت''']]
+# [[پرونده: Mar.jpg|22px]] [[محمد مهدی کریمی‌نیا|کریمی‌نیا]]، [[حقوق حق و اقسام حق (مقاله)|مقاله «حقوق حق و اقسام حق»]]، [[معرفت (نشریه)|'''نشریه «معرفت»''']]
+{{پایان منابع}}
+== پانویس ==
 {{پانویس}}
+[[رده:حق]]