مودت به خانواده

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مودت به خانواده در قرآن - مودت به خانواده در حدیث - مودت به خانواده در تاریخ اسلامی - مودت به خانواده در معارف و سیره نبوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سیره خانوادگی معصومان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

پیامبر اکرم(ص) که در مراتب کمال انسانی به بالاترین مرتبه دست یافته بود، در مودت و رحمت به خانواده نیز در اعلا درجه زیست نمود، چنان‌که می‌فرمود: «بُعِثْتُ‏ بِالْحَنِيفِيَّةِ السَّمْحَةِ، وَ حُبِّبَتْ إِلَيَّ النِّسَاءُ وَ الطِّيبُ، وَ جُعِلَتْ فِي الصَّلَاةِ قُرَّةُ عَيْنِي»؛ رسول خدا(ص) به همسردوستی چنان لطیف نگریسته که آن را در کنار بوی خوش مطرح کرده است؛ و در حقیقت بوی خوش زندگی محصول این عشق و دوستی است. پیشوایان دین همه، در عرصه محبت و رحمت پیشتازی کرده‌اند چنان‌که از زبان پیامبر اکرم(ص) این‌گونه توصیف شده‌اند: «أُعْطِينَا أَهْلَ‏ الْبَيْتِ‏ سَبْعَةً لَمْ‏ يُعْطَهُنَّ أَحَدٌ قَبْلَنَا وَ لَا يُعْطَاهَا أَحَدٌ بَعْدَنَا... وَ الْمَحَبَّةَ مِنَ النِّسَاءِ»؛

پیامبر اکرم(ص) کانون محبت و رحمت در خانواده بود، چنان‌که انس بن مالک درباره این شأن حضرت گفته است: «مَا رَأيْتُ أحَدًا كَانَ أرْحَمَ بِالْعِيَالِ مِنْ رَسُول اللهِ(ص)».

محبت و رحمت پیامبر در خانواده چنان بود که هرگز ایرادی نمی‌گرفت و چیزی را به خود اختصاص نمی‌داد. انس بن مالک دراین‌باره گفته است: «خَدَمْتُ النَّبِيَّ(ص) تِسْعَ‏ سِنِينَ‏ فَمَا أَعْلَمُهُ‏ قَالَ لِي قَطُّ هَلَّا فَعَلْتَ كَذَا وَ كَذَا وَ لَا عَابَ عَلَيَّ شَيْئاً قَطُّ»؛

رسول خدا(ص) جلوه تام عشق و دوستی الهی، در خانواده نیز سراسر عشق و دوستی به همه بود، سیره‌نویسان درباره آن حضرت چنین نقل کرده‌اند: «کان النَّبی إذا أصْبَحَ مَسَحَ عَلی رؤوُسِ وُلْدِهِ وَ وُلْدِ وُلْدِهِ»؛

برترین نمونه‌های تربیت نبوی، علی(ع) و فاطمه(س) عاشقانه می‌زیستند. روایت شده است که علی(ع) می‌گفت: «و لقد کنت أنظر إلیها فتنجلی عنی الغموم و الأحزان بنظرتی إلیها».

پیامبر اکرم(ص) و تربیت‌شدگان مدرسه او جلوه‌های تمام‌عیار مودّت و رحمت در خانواده بودند و علاقه و محبتشان را به صورت‌های گوناگون ابراز می‌نمودند و در این وادی هیچ کاستی را راه نمی‌دادند.

جلوه‌های مودت و رحمت

مودت و رحمت چون چشمه جوشان زلالی است که سیرابی زندگی از آن است و این چشمه مجاری مختلف می‌یابد و در هر مجرا بارورکننده و رشددهنده است. قرار گرفتن دو فرد با دو شخصیت و دو تربیت در کنار یکدیگر برای زندگی مشترک نیازمند جوشش پیوسته مودت و رحمت است؛ و این جوشش زمانی کارساز و مفید است که در ظروف مختلف جاری گردد و در صورت‌های گوناگون خود را نشان دهد؛ بر زبان و گفتار، در سلوک و رفتار، و در کنش‌ها و واکنش‌ها. پیامبر اکرم(ص) تأکید کرده است که مودت و رحمت در خانواده به زبان آید و در عمل ظهور داشته باشد و در رفتار، خود را نشان دهد.

جلوه‌های زبانی و گفتاری

از مهم‌ترین جلوه‌های مودت و رحمت در زندگی جلوه‌های زبانی و گفتاری است؛ به زبان آوردن عشق و درستی، ابراز محبت زبانی واقعی، تحسین کردن یکدیگر و بیان زیبایی‌ها و خوبی‌ها و توانی‌هایی، به گفتگو نشستن و با یکدیگر مشورت نمودن و از هر دری سخن گفتن و... رسول خدا(ص) به پیروان خود سفارش می‌فرمود که این جلوه از جلوه‌های مودت و رحمت را به غفلت نسپارند و یا از سر فرهنگ‌های نادرست و یا ناآموختن این‌گونه امور خود را از آن محروم نسازند و به زندگی مشترک آسیب نزنند، بلکه پیامبر اکرم(ص) در جامعه‌ای که چندان توجهی به این امور نداشت و یا رویکرد درست بدان را نمی‌دانست، می‌آموخت که عشق و دوستی بر سر زبان جاری شود و محبت‌های گفتاری و لوازم آن در زندگی مشترک ظهور یابد که به برخی از این موارد اشاره می‌شود.

ابراز علاقه و محبت زبانی

در زندگی مشترک ابراز علاقه و محبت نه فقط جلوه دوستی و پیوند درونی، که خود مایه بستگی و نزدیکی بیش‌تر و تأمین نیازی اساسی و امنیت خاطر و آرامش روابط است. رسول خدا(ص) بر این امر تأکید داشت و می‌فرمود: «قَوْلُ الرَّجُلِ لِلْمَرْأَةِ إِنِّي‏ أُحِبُّكِ‏ لَا يَذْهَبُ‏ مِنْ‏ قَلْبِهَا أَبَداً». ابراز علاقه و محبت زبانی دایره‌ای وسیع دارد و از جمله موارد آن تحسین و تمجید؛ و توجه به نیکویی‌ها و زیبایی‌ها، و دیدن زحمات و خدمات و بیان آنهاست. امیر مؤمنان علی(ع) در عهدنامه مالک اشتر سفارشی درباره کارگزاران نموده که این سفارش درباره هر انسانی و هر مجموعه انسانی صادق است: «وَ وَاصِلْ‏ فِي‏ حُسْنِ‏ الثَّنَاءِ عَلَيْهِمْ‏ وَ تَعْدِيدِ مَا أَبْلَى ذَوُو الْبَلَاءِ مِنْهُمْ فَإِنَّ كَثْرَةَ الذِّكْرِ لِحُسْنِ فِعَالِهِمْ تَهُزُّ الشُّجَاعَ وَ تُحَرِّضُ النَّاكِلَ».

مخاطب قرار دادن با محبت

نوع مخاطب قرار دادن یکدیگر در زندگی بیانگر احساس درونی و جایگاه قلبی و نوع فهم از یکدیگر است. رسول خدا(ص) اصرار داشت که اشخاص به نام و عنوان زیبا خوانده شوند و با بیان احترام‌آمیز مخاطب قرار گیرند و با نامی که بیش‌تر دوست دارند نام برده و یاد شوند که این نشانه محبت و رحمت به یکدیگر است. سیره‌نویسان درباره آن حضرت آورده‌اند: «کان یحب الإسم الحسن و یکره الإسم القبیح».

پیامبر اکرم(ص) به پیروان خود سفارش می‌کرد که اشخاص را با نامی بخوانند که بیش‌تر از همه نام‌ها دوست دارند، چنان‌که در خبر حنظلة بن حذیم آمده است: «كَانَ النَّبِيَّ(ص) يُعْجِبُهُ أَنْ يُدْعَى [یَدْعُو] الرَّجُلُ بِأَحَبِّ أَسْمَائِهِ إِلَيْهِ، و أَحَبِّ كُنَّاهُ».

هریک از دو همسر باید همسر خود را با نام و تعبیری مخاطب قرار دهد که او بیش‌تر دوست دارد و خوشش می‌آید و این نام بردن‌ها گذشته از ارتباط میان اشخاص، مناسبات آنان را نیز جهت می‌دهد. پیشوایان دین تأکید کرده‌اند که مخاطبات، لطیف و زیبا و بامحبت باشد. در آموزه‌های علی(ع) آمده است: «أَجْمِلُوا فِي الْخِطَابِ تَسْمَعُوا جَمِيلَ‏ الْجَوَابِ‏».

گفتگوی محبت‌آمیز

گفتگوی دو همسر از لوازم ضروری زندگی مشترک است، و هرچند کسی از نظر تربیتی و روحی و فرهنگی عادت به گفتگو نداشته باشد، لازم است آن را از لوازم ابراز علاقه و محبت بداند و در این جهت تلاش نماید. مردی از رسول خدا(ص) پرسید: برترین کارها کدام است؟ و پیامبر از جمله فرمود: «إِطْيَابُ‏ الْكَلَامِ‏».

این امر نزد پیامبر(ص) از چنان اهمیت و جایگاهی برخوردار بود که درباره‌اش فرمود: «وَ الَّذِي‏ نَفْسِي‏ بِيَدِهِ‏ مَا أَنْفَقَ‏ النَّاسُ‏ مِنْ نَفَقَةٍ أَحَبَّ مِنْ قَوْلِ الْخَيْرِ».

گفتگوی از سر محبت و پرهیز از وارد شدن در گفتگوهای آسیب‌زا، و سکوت کردن در برابر سخنان تند و نیش‌دار زندگی را در فضایی از دوستی و آرامش و مسالمت پیش می‌برد و خانواده را در برکت و رحمت قرار می‌دهد. از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: «رَحِمَ‏ اللَّهُ‏ عَبْداً قَالَ‏ خَيْراً فَغَنِمَ‏ أَوْ سَكَتَ عَلَى سُوءٍ فَسَلَّمَ».

عشق و علاقه به‌طور طبیعی ارتباط زبانی و گفتاری را به سوی نیکویی و زیبایی سوق می‌دهد و این ارتباط نیز بر عشق و علاقه می‌افزاید و آن را عمق می‌بخشد، و اگر کاستی و ضعفی بروز کند، در پرتو ارتباط سالم زبانی و گفتاری آن کاستی و ضعف رنگ می‌بازد و اصلاح می‌شود.

از امیر مؤمنان علی(ع) تعابیری لطیف و راهگشا دراین‌باره وارد شده است، از جمله: «حُسْنُ‏ الصُّحْبَةِ يَزِيدَ فِي‏ مَحَبَّةِ الْقُلُوبِ‏». «عَوِّدْ لِسَانَكَ لِينَ الْكَلَامِ وَ بَذْلَ‏ السَّلَامِ‏ يَكْثُرْ مُحِبُّوكَ‏».

از امام سجاد(ع) تعبیری شگفت و گرانبها دراین‌باره نقل شده است که آن حضرت فرمود: «الْقَوْلُ الْحَسَنُ يُثْرِي الْمَالَ وَ يُنْمِي الرِّزْقَ وَ يُنْسِي‏ فِي‏ الْأَجَلِ‏ وَ يُحَبِّبُ إِلَى الْأَهْلِ وَ يُدْخِلُ الْجَنَّةَ».

به واقع ارتباط زبانی و گفتاری چنین معجزه‌گر است؛ و اگر نادرست و به دور از آرامش استفاده گردد می‌تواند تباه‌کننده و ویرانگر باشد. آن‌چه از امیر مؤمنان علی(ع) دراین‌باره نقل شده بسیار آموزنده است: «وَ سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) أَيُّ شَيْ‏ءٍ مِمَّا خَلَقَ‏ اللَّهُ‏ أَحْسَنُ‏ فَقَالَ(ع): الْكَلَامُ فَقِيلَ أَيُّ شَيْ‏ءٍ مِمَّا خَلَقَ اللَّهُ أَقْبَحُ قَالَ الْكَلَامُ ثُمَّ قَالَ بِالْكَلَامِ ابْيَضَّتِ الْوُجُوهُ وَ بِالْكَلَامِ اسْوَدَّتِ الْوُجُوهُ».

در روابط دو همسر نیز سخن گفتن با یکدیگر می‌تواند مناسبات را به سوی همدلی و همراهی سوق دهد، و یا مایه دلگیری و دوری گردد. اگر گفتگوی دو همسر از پایگاه مودت و رحمت باشد، بی‌گمان مؤدبانه و محبت‌آمیز خواهد بود و نه خصمانه و نفرت‌انگیز؛ و لازم است در این ارتباط از عواملی که موجب بد فهمیدن یکدیگر و سوء برداشت می‌شود اجتناب کرد؛ و نیز در سخن گفتن با یکدیگر از تعابیر زشت و برخورنده، و از گوشه و کنایه‌های آزاردهنده، و از اهانت‌های کلامی و آنچه آسیب‌زننده به روابط بالنده در خانواده است پرهیز شود؛ آن هم به جدّ و به تمام معنا. تفاوت‌های زن و مرد و مختلف بودن جهان‌های آنان مانع ارتباط زبانی محبت‌آمیز و گفتگوی مفاهمه‌انگیز و رسیدن به نقطه مشترک نیست، به شرط آنکه هریک در دنیای خود متوقف نماند و در گفتگو فقط خود را نبیند و به نظر دیگری احترام گذارد و از سوءظن بپرهیزد و مسائل را به امور دیگر حمل ننماید، که در این صورت ارتباط زبانی و گفتگو به بدگمانی، کج‌فهمی، بدبینی و مشکل‌سازی منجر می‌شود.

به کار گرفتن تعابیر حساسیت‌برانگیز و اهانت‌آمیز، و نیز آنچه برخورنده به شخصیت و علایق و سلایق دیگری است راه ارتباط زبانی سالم و گفتگوی مفید را می‌بندد و روابط محبت‌آمیز را آسیب می‌زند. به بیان امیر مؤمنان علی(ع): «إِيَّاكَ‏ وَ مُسْتَهْجَنَ‏ الْكَلَامِ‏ فَإِنَّهُ‏ يُوغِرُ الْقَلْبَ». «إِيَّاكَ‏ وَ مَا يُسْتَهْجَنُ‏ مِنَ‏ الْكَلَامِ‏ فَإِنَّهُ يَحْبِسُ عَلَيْكَ اللِّئَامَ وَ يَنْفِرُ عَنْكَ الْكِرَامَ».

کرامت آدمی با این‌گونه سخنان تناسبی ندارد و جریان یافتن چنین سخنانی مایه دوری و آسیب‌رسانی به روح و قلب یکدیگر است؛ حتی اگر فرد در روابط و گفتگوها و مشکلات پیش آمده درمانده گردد، زیرا این امر روابط را بهبود نمی‌بخشد و مشکل را حل نمی‌کند، بلکه به سردی بیش‌تر و دلگیری افزون‌تر می‌انجامد. «لَا تُسِئِ اللَّفْظَ وَ إِنْ‏ ضَاقَ‏ عَلَيْكَ‏ الْجَوَابُ».

نکته مهم در ارتباط زبانی و گفتگو این است که ممکن است کسی به زشت شمرده شدن سخن یا تعبیر خود توجه نداشته باشد و آن را عادی و عاری از اهانت تلقی کند، ولی همان برای دیگری معنا و مفهومی اهانت‌بار و پرآزار داشته باشد که لازم است با درک متقابل از این‌گونه امور دوری شود. همچنین در ارتباط کلامی، تکرار و اصرار، و لجاجت و عصبیت، مودت و رحمت را به شدت آسیب می‌زند و لازم است از آن به جد اجتناب شود. امام علی(ع) در هشداری کارساز فرموده است: «اللَّجَاجُ يُنْتِجُ الْحُرُوبَ‏ وَ يُوغِرُ الْقُلُوبَ‏»؛

ملایمت در ارتباط زبانی و گفتاری و پرهیز از غلظت و تندی زبانی از شرایط لازم برای ارتباط سالم زبانی است و گفتگویی که برخاسته از مودت و رحمت، و مبتنی بر کرامت و حرمت باشد، ملایم و لطیف خواهد بود. آموزه‌های علی(ع) برترین تربیت‌شده مدرسه نبوی، دراین‌باره راهگشاست: «إِنَّ مِنَ‏ الْكَرَمِ‏ لِينَ‏ الْكَلَامِ‏»؛ «سُنَّةُ الْأَخْيَارِ لِينُ‏ الْكَلَامِ‏»؛

بدین ترتیب ارتباط زبانی و گفتاری برخاسته از مودت و رحمت میان دو همسر خود عاملی مهم در پیوندهای قلبی و افزایش مفاهمه و رفع تیرگی‌های محتمل و مشکلات پیش آمده است؛ و نباید از آن غفلت گردد، بلکه تبدیل آن به یک امر مستمر و توام با علاقه و اشتیاق از ضروریات زندگی مشترک است.

رسول خدا(ص) با آن همه گرفتاری‌های اجتماعی و سیاسی، و باوجود آن ارتباطهای معنوی و مقامات ملکوتی، با همسران خود به گفتگو می‌پرداخت و گاه این گفتگوهای پرمودت و رحمت به درازا می‌کشید، چنان‌که در گفتگوی آن حضرت با صَفیّه نقل شده است. در خبری نیز از قول عایشه آمده است: «أَنَّ النَّبِيَّ(ص) كَانَ إِذَا صَلَّى رَكْعَتَيِ الْفَجْرِ فَإِنْ كُنْتُ مُسْتَيْقِظَةً حَدَّثَنِي وَإِلَّا اضْطَجَعَ حَتَّى يُؤْذَنَ بِالصَّلاَةِ»؛

سیره رسول خدا(ص) چنین بود که در هر فرصتی با همسران خود گفتگو می‌کرد، چنان‌که خبرهای نقل‌شده از همسران حضرت و برخی اصحاب بیانگر این راه و رسم نبوی است.

پرسش مستقیم

1. سیره پیامبر خاتم در مودت و رحمت به خانواده چگونه بود؟ (پرسش)
2. سیره اهل بیت در مودت و رحمت نسبت به خانواده چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۴