علم‌آموزی اهل بیت

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث اهل بیت است. "علم‌آموزی اهل بیت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم‌آموزی اهل بیت در قرآن - علم‌آموزی اهل بیت در حدیث - علم‌آموزی اهل بیت در کلام اسلامی

روایات وارده از معصومان(ع) در این موضوع

روایات پیامبر اکرم(ص) و امیر المؤمنین(ع)

شواهد روایی نشان می‌دهند که رسول خدا(ص) اهتمام ویژه‌ای به آموزش امیر المؤمنین(ع)، علی بن ابی طالب، برادر، وصی و جانشین خود داشتند. روایات متعددی از این دو معصوم دلالت بر آن دارند که امیر المؤمنین(ع)، علوم ویژه و بسیاری را از پیامبر آموخت. تعابیر این روایات، به خوبی رابطه تعلیم و تعلم بین آن دو را نشان می‌دهد. بنا بر روایتی، امیر المؤمنین(ع) این گونه درباره رابطه علمی خود با رسول خدا(ص) سخن گفته‌اند: تمام اصحاب رسول خدا(ص) این گونه نبودند که از او درباره چیزی بپرسند تا بفهمند. برخی از آنان می‌پرسیدند؛ اما قصد فهمیدن (دقیق) نداشتند. تا جایی که دوست داشتند بادیه نشین یا فردی از راه برسد و از رسول خدا(ص) بپرسد تا آنان بشنوند؛ در حالی که من هر روز بر رسول خدا(ص) وارد می‌شدم؛ یک بار هنگام روز و یک بار در شب. در آن اوقات، [پیامبر(ص)] با من خلوت می‌کرد. [در مباحث] می‌گردیدم، هر جا که ایشان می‌گشت. اصحاب پیامبر(ص) می‌دانند که ایشان این کار را با هیچ کسی غیر از من انجام نمی‌داد. گاهی در خانه بودم و ایشان به خانه‌ام می‌آمد. بیشتر [این جلسات] در خانه من بود. گاهی که من در برخی از خانه‌های ایشان بر ایشان وارد می‌شدم، با من خلوت می‌کرد و زنانش را خارج می‌ساخت. پس نزد او غیر از من کسی نمی‌ماند. و زمانی که برای خلوت با من به منزلم می‌آمد، فاطمه و نه هیچ کدام از فرزندانم، از نزد من برنمی‌خاستند. هنگامی که از او می‌پرسیدم، پاسخم را می‌داد و هنگامی که ساکت می‌شدم و پرسش‌هایم تمام می‌شد، خود شروع به سخن گفتن برایم می‌کرد.

آن حضرت، در ادامه به نتایج این آموزش اشاره فرمودند: بنابراین هیچ آیه‌ای از قرآن بر ایشان نازل نشد، مگر آنکه آن را برایم قرائت فرمود و بر من أملا کرد و من با خط خود آن را نوشتم. و به من تأویل و تفسیر آن، ناسخ و منسوخش، محکم و متشابه، و خاص و عام آن را آموخت و از خداوند خواست که فهم و حفظ آن را به من عطا کند. به همین جهت پس از آن دعای هیچ آیه‌ای از کتاب خدا یا علمی را که به من املا کرد و من نوشتم، فراموش نکردم. هیچ چیز را که خداوند به او آموخته بود، از حلال و حرام، امر و نهی، خبرهای گذشته و آینده، تعالیم نازل شده بر پیشینیانش (اعم از) اطاعت یا معصیت، فروگذار نکرد و همه آنها را به من آموخت. پس من یک حرف (از آنها) را فراموش نکرده‌ام. سپس دستش را بر سینه‌ام نهاد و از خداوند خواست که قلبم را از علم و فهم و حکمت و نور پر سازد.

حتی پیامبر اکرم(ص) تأکید داشتند آیاتی را که در نبود علی(ع) بر آن حضرت نازل شده بود، بر ایشان بخوانند و ظاهر و تأویل آن را به او بیاموزند. چنین روایاتی به روشنی رابطه آموزشی ویژه بین پیامبر و امیرالمؤمنین(ع) را نشان می‌دهند. در روایات با تعابیر مختلفی این محتوا نقل شده است که رسول خدا(ص) به آن حضرت، هزار باب (حرف، کلمه یا حدیث) آموخت که از هر باب، هزار باب دیگر باز می‌شد. این دانش آموخته شده، حوزه گسترده‌ای دارد که تعبیر «هزار باب علم، به روشنی بر آن دلالت دارد.

روایات امام حسن، امام حسین و امام سجاد(ع)

امام حسن مجتبی(ع) سال سوم هجرت به دنیا آمدند. بنابراین اندکی بیش از هفت سال دوره پیامبر اکرم(ص) را درک کردند. اگر چه ایشان در زمان رحلت آن حضرت، در سن کودکی به سر می‌بردند، اما روایاتی را از جلد گرامی خود نقل، و علومی را از آن حضرت دریافت کرده‌اند. برای نمونه، آن حضرت در مواردی به سرانجام عایشه، ثواب زیارت پیامبر(ص)، نام امامان پس از رسول خدا(ص)، تعداد ائمه و چگونگی شهادت آنان و انحرافی که توسط بنی امیه در دین ایجاد خواهد شد، از قول رسول خدا(ص) خبر داده‌اند. در نقلی آمده است که امام حسن مجتبی(ع) در حالی که هفت سال داشت، به محضر پیامبر اکرم(ص) می‌شتافت و وحی نازل شده بر آن حضرت را حفظ، و آن را برای مادر گرامیشان نقل می‌کرد.

امام مجتبی(ع) حدود ۳۷ سال، محضر مبارک امیر المؤمنین را درک کردند و از چشمه‌های علوم آن حضرت نیز بهره مند شدند. در وصیت امیرالمؤمنین(ع) به امام حسن(ع)، اهتمام و عنایت ویژه آن حضرت به آموزش و تعلیم ایشان کاملا مشهود است. در این وصیت آمده که آن حضرت، قرآن و حلال و حرام را به امام حسن(ع) آموخته است. افزون بر آن، از آنجا که آن حضرت، امام بعد از امیر المؤمنین(ع) و وصی و جانشین ایشان بودند، مسلم است که علوم مرتبط با مقام امامت را از پدر بزرگوارشان دریافت کرده‌اند. در روایتی آمده است که امیرالمؤمنین(ع) هنگام شهادت، به امام مجتبی(ع) فرمود: نزدیک بیا تا به تو اسراری را بگویم که رسول خدا(ص) به من گفت و اموری را بر عهده تو بگذارم که بر عهده من گذاشت.

امام حسین(ع) نیز کمتر از هفت سال دوره نبوت پیامبر اکرم(ص) را درک کردند. بنابراین به طور طبیعی - همانند برادر بزرگوارشان امام حسن مجتبی(ع) - معارفی را از جد بزرگوارشان آموختند. این مطلب با شواهد روایی تأیید می‌شود. آن حضرت، صلح برادرش امام مجتبی(ع) و قیام خویش را به دستور خداوند متعال و پیامبر(ص) معرفی کردند. بنا بر برخی روایات، ایشان حرکت به سوی عراق و شهادت خویش را به دستور پیامبر(ص) در عالم رویا دانستند و سرزمین کربلا را محل شهادت خود، اصحاب و فرزندانش و اسارت خانواده‌اش معرفی کردند و این آگاهی را به خبر پیامبر(ص) به آن حضرت نسبت دادند.

آن حضرت نیز همچون امام مجتبی(ع) در محضر پدر بزرگوارشان رشد و تربیت یافتند. بنابراین طبیعی است که معارفی ویژه را از امیر المؤمنین(ع) آموخته باشند. امام حسین(ع) از پدر گرامی خود، امیر المؤمنین(ع) نیز نقل کرده که رسول خدا از شهادت آن دو و نزدیکی محل شهادتشان خبر داده است. طبیعی است که هر امامی، علوم و اسراری را به امام و حجت پس از خود منتقل کند. چنان که رسول خدا(ص) علومش را به امیر المؤمنین(ع) و ایشان نیز به امام مجتبی(ع) منتقل کردند. در روایتی آمده است که امام مجتبی(ع) نیز پیش از شهادت، وصایای خود را به امام حسین(ع) بیان کرد و اسم اعظم و میراث پیامبران گذشته و وصایایی را که امیر المؤمنین(ع) به او داده بود، به سیدالشهدا(ع) تحویل داد.

امام زین العابدین(ع) نیز حدود دو سال دوره جد بزرگوارش امیرالمؤمنین(ع) و پس از آن دوره امامت عموی گرامی‌اش امام مجتبی(ع) به و سپس دورۀ امامت پدر بزرگوار خود امام حسین(ع) را درک کرده بود. بنابراین طبیعی است که آن حضرت نیز همانند امامان پیشین، علوم و معارف الهی را از امامان پیشین خود آموخته باشد. آن حضرت در روایتی، ائمه(ع) را وارثان علوم پیامبر اکرم(ص) معرفی کرده است. این گونه روایات نیز می‌توانند مؤیدی بر علم‌آموزی ائمه(ع) باشند.

روایات امام باقر و امام صادق(ع)

روایات متعددی از امام باقر و امام صادق(ع) بر این نکته تأکید دارند که ائمه(ع) از رسول خدا(ص) و امامان پیشین، علوم الهی و ویژه‌ای را دریافت کرده بودند. این روایات، تواتر معنوی دارند و افزون بر اثبات محتوای خود، ضعف سندی برخی روایات دیگر را نیز جبران می‌کنند.

از امام باقر(ع) نقل شده است که به خدا قسم! رسول خدا، حرفی از علومی را که خداوند عزوجل به او آموخته بود نگذاشت، مگر آنکه آن را به علی(ع) آموخت؛ سپس آن علوم به ما رسید. در روایتی، به صراحت بیان شده است که علم أمیرالمؤمنین(ع)، از علم رسول خدا(ص) سرچشمه گرفته است و سپس دیگر ائمه، یکایک این علوم را آموخته‌اند. از آن حضرت نقل شده است: خداوند اسرارش را به جبرئیل بیان کرد و جبرئیل آن را به محمد(ص) و ایشان به علی(ع) و آن حضرت به هر کس بخواهد، یکی پس از دیگری. روایات دیگری نیز این مضمون را تأیید می‌کنند.

در گفتار دیگری که از ایشان نقل شده، آمده است: «اگر از خودمان سخن بگوییم، گمراه می‌شویم؛ چنان که کسانی که پیش از ما بودند، گمراه شدند؛ ولی ما با دلیل روشن از جانب خداوند سخن می‌گوییم که خداوند آن را برای پیامبرش و او (پیامبر(ص)) برای ما بیان کرده است». سندهای دیگری از این روایت، با تغییرات اندکی در عبارات، همین مطلب را گزارش کرده‌اند.

در روایات امام صادق(ع) نیز نقل شده است همه علومی را که خداوند به پیامبر آموخته بود، آن حضرت به امیرالمؤمنین(ع) آموزش داد. به کار رفتن تعبیر «تعلیم» در این روایات، به خوبی بر آموزشی بودن این علوم تصریح دارند. در روایات متعددی از آن حضرت، این مضمون نقل شده است که علوم پیامبران به پیامبر اکرم(ص) و از آن حضرت به امیرالمؤمنین(ع) و نسل به نسل به امامان پس از ایشان منتقل شده است. بنا بر این روایات، هیچ چیز نیست که خداوند به پیامبران داده باشد، ولی به پیامبر اعظم(ص) نداده باشد و هیچ چیز نیست که به پیامبر داده شده باشد، مگر آنکه ایشان آن را به امیرالمؤمنین(ع) آموخته است. در روایات متعددی، آن حضرت وراثت از رسول خدا(ص) را یکی از شیوه‌های دریافت دانش توسط ائمه معرفی کرده‌اند که می‌تواند مؤید روایات پیشین باشد.

آن حضرت بر این نکته تأکید کرده‌اند که هر پاسخ ایشان به پرسش‌های دیگران، دانشی است که از رسول خدا(ص) فراگرفته‌اند و نظرات شخصی خود نیست. همچنین از ایشان نقل شده است که امامی از دنیا نمی‌رود، مگر آنکه علم خود را به جانشینش منتقل می‌کند. البته امام بعدی در آن حال ساکت است و آن علوم را اظهار نمی‌کند تا اینکه به مقام امامت برسد. این گونه تعابیر، ظهور روشنی در علم‌آموزی هر امام از حجت پیشین دارند.

روایات امام کاظم و امام رضاع(ع)

در روایات امام کاظم(ع) نیز بر این نکته تأکید شده است که دانش ائمه(ع) ریشه در معارفی دارد که از پیامبر اکرم(ص) نسل به نسل به ایشان رسیده است. آن حضرت آگاهی‌های خود را از حوادث پنهان، نتیجه خبرهایی دانسته‌اند که از رسول خدا(ص) به ایشان رسیده است. امام کاظم(ع) در روایتی دانش خود را از زمان مرگ افراد، به بابی از ابواب علومی منسوب دانست که پیامبر(ص) به امیرالمؤمنین(ع) آموخت. گویا مقصود از این ابواب، همان هزار باب علم است که در روایات امیرالمؤمنین(ع) به آن اشاره شد. از این روایت می‌توان دریافت که ائمه آن ابواب را نسل به نسل از امیرالمؤمنین(ع) آموخته بودند. روایات امام رضا(ع) نیز به طور غیر صریح علم‌آموزی ائمه(ع) را تأیید می‌کند. بنا بر روایتی، آن حضرت بیان کرده‌اند که خداوند اسرارش را به جبرئیل(ع) بیان کرد و جبرئیل(ع) آن اسرار را به پیامبر اکرم(ص) و ایشان به کسانی که خداوند می‌خواهد، منتقل کرده است. این گونه تعابیر، همانند تعبیر وراثت، صراحت در علم‌آموزی ندارند؛ اما می‌توانند شامل آن نیز باشند؛ بنابراین می‌توانند مؤید روایات صریح یادشده پیشین باشند. بنا بر نقل دیگر از آن حضرت، پیامبر اکرم(ص) امین خداوند بر بندگانش بودند و زمانی که از دنیا رفتند، اهل بیت(ع) علوم او را به ارث بردند. در روایتی دیگر، آن حضرت با اشاره به امامت امام جواد(ع) در سن کودکی فرمودند: کودکان ما اهل بیت، تمام علوم بزرگانشان را ارث می‌برند. مجموعه این روایات، محتوای یکدیگر را تأیید، و ضعف سندی برخی روایات را جبران می‌کنند. افزون بر روایات کلی یادشده، در مواردی نیز مطالبی جزئی به تعلیم رسول خدا(ص) یا امامان پیشین نسبت داده شده است. بنا بر روایتی، امام رضا(ع) خبر دادند که به وسیله سم، شهید خواهند شد. ایشان این آگاهی را به علمی که از طریق پدران بزرگوارشان از رسول خدا(ص) دریافت کرده‌اند، منسوب دانستند. در برخی روایات، سفارش‌هایی از امام رضا(ع) به امام جواد(ع) نقل شده است که بر تعالیم جزئی آن حضرت به امام جواد(ع) دلالت دارند.

روایات امام جواد امام هادی، امام عسکری و امام زمان(ع)

در روایات این ائمه بلندمرتبه(ع)، روایت صریحی در این زمینه بافت نشد. افزون بر شرایط سخت دوره امامت این بزرگواران، به نظر می‌رسد این مطلب، دیگر در جامعه شیعه روشن شده بود که ائمه(ع) علوم خود را از رسول خدا(ص) و امامان پیشین می‌آموزند. از همین روی، در این دوره تأکید جدیدی بر این مطلب نیامده و بر مطالب دیگر، مانند علم امام به غیب تأکید شده است.

پرسش‌های وابسته

• آموختن از حجت پیشین به عنوان یکی از روش‌های علم‌آموزی اهل بیت به چه معناست؟ (پرسش)

منابع

1. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی