خیبر: تفاوت میان نسخه‌ها
(←منابع) |
(←پانویس) |
||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:مکان‌های تاریخی مدینه]] | ||
نسخهٔ ۲۸ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۳۲
آشنایی اجمالی
«خیبر» جلگه وسیع و حاصل‌خیزی است که از آن به عنوان «ریف حجاز» یاد می‌‌شود و در شمال مدینه و در فاصله دو فرسنگی آن قرار دارد که با مدینه ۸ منزل[۱] (چاپار) یعنی سه روز راه[۲] و به گزارشی ۵ روز[۳] مطابق ۱۶۵ کیلومتر فاصله داشت[۴]. ساکنان آنها یهودیانی بودند که به این سرزمین مهاجرت کرده[۵] و با دیگر قبایل مناطق مجاور خود، از جمله غطفان، هم‌پیمان بودند[۶]. یهودیان برای مبارزه و براندازی حکومت اسلامی، در زمان رسول اکرم(ص)، در آنجا دژهای هفت‌گانه محکم خود را ساخته بودند.
آب و خاک این منطقه، برای کشاورزی آمادگی کامل داشت و ساکنان این سرزمین در امور زراعت مهارت کاملی داشتند. جمعیت این منطقه، در حدود بیست هزار نفر بود[۷].
خیبر سرزمینی است پر آب و زراعت و با ساکنان بسیار که از آن به عنوان «ریف حجاز» یاد می‌‌شود. بیشتر محصولات آن خرما است و کثرت درختان خرمای آن را تا میلیون‌ها اصله تخمین زده‌اند. خیبر دارای دره‌های معروفی است که آب چشمه‌های پر آبش بر روی زمین جاری است. خیبر در ۱۶۵ کیلومتری شمال مدینه بر راه شام که از خیبر و سپس تیماء می‌‌گذرد، قرار دارد. مرکز آن شهر «الشُّرَیف» است و صاحبان آن بیشتر، از قبیله عنزه هستند. مردم خیبر آمیزه ای از مردمان مختلف و مردمانی از نسل بردگان با پوستی تیره‌اند[۸].[۹]
حَمَوی درباره نامگذاری خیبر، دو نظریه یاد می‌کند:
- خیبر در زبان عِبری به معنای قلعه و دژ است و از آنجا که خود، شامل چندین قلعه بود، به آن «خیابر» هم اطلاق کرده‌اند.
- ابوالقاسم زجاجی، آن را منسوب به «خیبر بن قانیة بن مهلائیل» از نوادگان حضرت نوح(ع) دانسته است[۱۰].[۱۱]
منطقه خیبر سه بخش داشت: نطات؛ شِق؛ کتیبه که با یکدیگر اندکی فاصله داشتند. قلعه‌های صعب بن معاذ، ناعم و زبیر در بخش نطات قرار داشتند و بخش شِقّ، دو قلعه اُبی و نِزار را در بر می‌گرفت و بخش کتیبه، شامل قلعه‌های قَمُوص، وَطیح و سُلالِم بود[۱۲]. یاقوت حموی آن را ۷ قلعه[۱۳] و یعقوبی ۶ قلعه دانسته و نام‌های غیر مشهور قصاره و مربطه را افزوده است[۱۴].[۱۵]
مستحکم‌ترین قلعه از این مجموعه، «نُطاة» بود که از سه دژ متشکل می‌شد و مهم‌ترین آنها «ناعم» نام داشت[۱۶]. در کنار هر دژ، برجی برای مراقبت ساخته شده بود تا نگهبانانی که در آنها جای دارند بتوانند جریان حوادث خارج قلعه را به داخل گزارش دهند[۱۷]. به گفته مورخینی که از فتح خیبر سخن گفته‌اند: در داخل هر دژ یا چاه‌های آب وجود داشت که بخشی از آب لازم را برای اهل دژ فراهم می‌ساختند یا از طریق راه‌های مخفی که به قنات یا چاه‌ها و چشمه‌های بیرون متصل بودند، آب به داخل قلعه وارد می‌شد و از حیث آب هیچ مضیقه‌ای وجود نداشت[۱۸]. آذوقه موجود در درون قلعه‌ها هم به اندازه کافی بود و برای خوراک اهالی قلعه‌ها در مدت طولانی نیز جوابگو بود[۱۹].
از دید اقتصادی، خیبر اهمیت کشاورزی و بازرگانی داشت: خرمای آن زبانزد و مشهور بود و در ضرب‌المثلی آمده که «بردن خرما به خیبر بیهوده است»[۲۰]. آیات قرآن و گزارش‌های تاریخی نیز نشانه اهمیت اقتصادی خیبر هستند و قرار گرفتن آنجا در مسیر تجاری به خیبر اهمیت بازرگانی نیز داده بود[۲۱].
برخی از پژوهشگران[۲۲]، زیر عنوان غزوه خیبر، می‌نویسند: «خیبر نام هفت قلعه سخت و محکم بوده... و ساکنین آن، یهودی عرب زبان بودند. نام این هفت حصار استوار بدین ترتیب بوده: ۱. ناعم ۲. قموس ۳. شق ۴. نطاق ۵، سلالم ۶. وطیخ ۷. کستیبه[۲۳].
برخی از نویسندگان فرهنگ‌نامه‌ها نیز گفته‌اند: «خیبر، قلعه‌ای واقع در نزدیکی مدینه، که مقر یهودیان بود و در آغاز ظهور اسلام، به دست علی بن ابیطالب گشوده شد»[۲۴].
جنگ خیبر
در سال هفتم هجری، رسول خدا (ص)، برای خاموش کردن کانون توطئه یهودیان، به سوی خیبر رفت. هدف مسلمانان از لشکرکشی به خیبر، از میان برداشتن کانون خطری بود که همواره دولت اسلامی در مدینه را مورد تهدید قرار می‌داد؛ زیرا خیبر، پناهگاه مخالفان دولت مدینه همچون بنی نضیر و پشتوانه قریش و محرک قبیله غطفان و بنی فزاره به شمار می‌آمد و دستیابی به آن، موجب از میان رفتن تحرکات و فعالیت‌های مخالفان پیامبر بود و موانعی که برای گسترش اسلام در شمال شبه جزیره وجود داشت، از میان می‌رفت. سپاه اسلام در این جنگ پیروز شده و قلعه‌های یهود را یکی یکی و با رشادت امیرالمؤمنین (ع) فتح کردند[۲۵].
منابع
حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲
عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید
جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر
بلادی، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویة
پانویس
- ↑ معجم البلدان، ج ۲، ص۴۰۹.
- ↑ معجم ما استعجم، ج ۲، ص۵۲۱.
- ↑ معجم البلدان، ج ۳، ص۲۹.
- ↑ المعالم الاثیره، ص۱۰۹.
- ↑ امتاع الاسماع، ج ۱۴، ص۳۶۶.
- ↑ امتاع الاسماع، ج ۹، ص۲۳۰.
- ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص۱۶۵.
- ↑ یاقوت حموی، معجم البلدان، ج۲، ص۵۲۱.
- ↑ بلادی، عاتق بن غيث، معجم المعالم الجغرافیة فی السیرة النبویة ص ۱۱۸.
- ↑ معجم‌البلدان، ج ۲، ص۴۰۹ ـ ۴۱۰.
- ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص۱۶۵.
- ↑ الطبقات، ج ۲، ص۱۰۶.
- ↑ معجم‌البلدان، ج ۲، ص۴۰۹.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۵۶.
- ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲.
- ↑ السیرة النبویه، ج۲، ص۳۳۰.
- ↑ معجم البلدان، ج۲، ص۵۰۳ و ۵۰۴، چاپ اروپا؛ السیرة الحلبیة، ج۳، ص۳۸.
- ↑ المغازی، ج۲، ص۶۳۸ و ۶۳۷ و ۷۱۳؛ تاریخ الخمیس، ج۲، ص۴۷.
- ↑ جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر، ص۲۱۵.
- ↑ انساب الاشراف، ج ۱، ص۲۹۶؛ مجمع‌الامثال، ج ۲، ص۹۸.
- ↑ صادقی، مصطفی، مقاله «غزوه»، دائرة المعارف قرآن کریم، ج۱۲.
- ↑ حسین عمادزاده، مجموعه زندگانی چهارده معصوم(ع)، ص۱۶۶.
- ↑ به نقل از تاریخ حبیب السیر، ج۲، ص۱۳۱.
- ↑ عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید، ص۹۱.
- ↑ داداش نژاد، منصور، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱، ص۶۴-۶۵؛ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، غزوه خیبر، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص۱۶۵-۱۶۷.