سوره مریم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره مریم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره مریم در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

نوزدهمین سوره قرآن و چهل و چهارمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوعات داستان زکریا، یحیی، مریم، عیسی، ابراهیم و اسماعیل (ع) و جانشینان ناخلف آنان.

نام این سوره از آیات ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مَرْيَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِهَا مَكَانًا شَرْقِيًّا﴾، ﴿فَأَتَتْ بِهِ قَوْمَهَا تَحْمِلُهُ قَالُوا يَا مَرْيَمُ لَقَدْ جِئْتِ شَيْئًا فَرِيًّا﴾ و ﴿ذَلِكَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ قَوْلَ الْحَقِّ الَّذِي فِيهِ يَمْتَرُونَ﴾ این سوره که حاوی داستان حضرت مریم است برگرفته شده است. نام دیگر آن به روایت ابن عباس و صحیح بخاری «کهیعص» (کاف. هاء. یاء، عین. صاد) است زیرا دهمین سوره از سوره‌های بیست و نُه گانه‌ای است که با حروف مقطعه آغاز می‌شوند.

این سوره مکی است و دارای ۹۸ آیه، ۹۷۲ کلمه و ۳۹۳۵ حرف است. از نظر حجم پنجمین سوره از سوره‌های «مثانی» است. نسبتاً متوسط و کمتر از نیم جزء قرآن است. از سوره‌های دارای سوگند است که در آیه ﴿فَوَرَبِّكَ لَنَحْشُرَنَّهُمْ وَالشَّيَاطِينَ ثُمَّ لَنُحْضِرَنَّهُمْ حَوْلَ جَهَنَّمَ جِثِيًّا﴾ با سوگند به پروردگار بر مسئله «حشر» در آخرت تأکید کرده است.

مضامین اصلی این سوره داستان حضرت مریم (س)، ولادت حضرت عیسی (ع) و سخن گفتن او در گهواره و شهادت او بر پاکدامنی مادر است و داستان دو پیامبر بزرگ خدا (زکریا و فرزندش یحیی) و اشاره‌ای به داستان حضرت ابراهیم (ع) و تنزیه خداوند از فرزند و شریک، بیان وحدانیت خدا و شرح بخشی از احوال قیامت است.

این سوره مبارکه، دارای دو ویژگی برجسته است: نخست این که در آیات آن، به هنگام ترسیم پرتوی از سرگذشت درس‌آموز برخی پیامبران بزرگ خدا و داستان شگفت‌انگیز «مریم» مادر گران‌مایه مسیح (ع)، واژه ﴿اذْكُرُ﴾ - که به مفهوم فرمان به یادآوری و یادکِرد است - به کار رفته، دیگر این که در این سوره، واژه مقدس «رحمان» که از نام‌ها و صفات پرکاربرد خدا است، شانزده بار به کار رفته است تا بدین وسیله رحمت و مُهر گسترده آفریدگار هستی را نسبت به همه پدیده‌ها به‌ویژه به پیامبران و مؤمنین نشان دهد؛ مانند آیات: ﴿قَالَتْ إِنِّي أَعُوذُ بِالرَّحْمَنِ مِنْكَ إِنْ كُنْتَ تَقِيًّا﴾، ﴿فَكُلِي وَاشْرَبِي وَقَرِّي عَيْنًا فَإِمَّا تَرَيِنَّ مِنَ الْبَشَرِ أَحَدًا فَقُولِي إِنِّي نَذَرْتُ لِلرَّحْمَنِ صَوْمًا فَلَنْ أُكَلِّمَ الْيَوْمَ إِنْسِيًّا﴾، ﴿يَا أَبَتِ لَا تَعْبُدِ الشَّيْطَانَ إِنَّ الشَّيْطَانَ كَانَ لِلرَّحْمَنِ عَصِيًّا﴾، ﴿جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِي وَعَدَ الرَّحْمَنُ عِبَادَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّهُ كَانَ وَعْدُهُ مَأْتِيًّا﴾، ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾، ﴿قُلْ مَنْ كَانَ فِي الضَّلَالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمَنُ مَدًّا حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذَابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَكَانًا وَأَضْعَفُ جُنْدًا﴾، ﴿أَطَّلَعَ الْغَيْبَ أَمِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا﴾، ﴿يَوْمَ نَحْشُرُ الْمُتَّقِينَ إِلَى الرَّحْمَنِ وَفْدًا﴾، ﴿لَا يَمْلِكُونَ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِنْدَ الرَّحْمَنِ عَهْدًا﴾، ﴿لَقَدْ جِئْتُمْ شَيْئًا إِدًّا﴾، ﴿أَنْ دَعَوْا لِلرَّحْمَنِ وَلَدًا﴾، ﴿وَمَا يَنْبَغِي لِلرَّحْمَنِ أَنْ يَتَّخِذَ وَلَدًا﴾، ﴿إِنْ كُلُّ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ إِلَّا آتِي الرَّحْمَنِ عَبْدًا﴾، ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾.

فضیلت سوره

پیامبر اسلام (ص) فرمود: «مَنْ‏ قَرَأَهَا أُعْطِيَ‏ مِنَ‏ الْأَجْرِ بِعَدَدِ مَنْ‏ صَدَّقَ‏ بِزَكَرِيَّا وَ كَذَّبَ بِهِ وَ يَحْيَى وَ مَرْيَمَ وَ عِيسَى وَ مُوسَى وَ هَارُونَ وَ إِبْرَاهِيمَ وَ إِسْحَاقَ وَ يَعْقُوبَ وَ إِسْمَاعِيلَ عَشْرَ حَسَنَاتٍ وَ بِعَدَدِ مَنْ دَعَا لِلَّهِ وَلَداً وَ بِعَدَدِ مَنْ لَمْ يَدْعُ لِلَّهِ وَلَداً»، «هر کسی این سوره را تلاوت کند، به شمار کسانی که زکریا را تصدیق و یا تکذیب نمودند و نیز به شمار کسانی که یحیی، مریم، عیسی، موسی، هارون، ابراهیم، اسحق، یعقوب و اسماعیل را، تصدیق یا تکذیب کردند، خدا ده حسنه به او خواهد داد، و نیز به شمار کسانی که به ناروا و دروغ برای خدا فرزند پنداشتند و به شمار کسانی که این دروغ را مردود شمردند و خدا را از چنین نسبت‌هایی پاک و منزّه شمردند ده حسنه خواهد بخشیده و نیز حضرت صادق (ع) فرمود: «مَنْ أَدْمَنَ قِرَاءَةَ سُورَةِ مَرْيَمَ لَمْ يَمُتْ حَتَّى يُصِيبَهُ مَا يُغْنِيهِ فِي نَفْسِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ، وَ كَانَ فِي اَلْآخِرَةِ مِنْ أَصْحَابِ عِيسَى بْنِ مَرْيَمَ عَلَيْهِمَا اَلسَّلاَمُ، وَ أُعْطِيَ مِنَ اَلْأَجْرِ مِثْلَ مُلْكِ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ فِي اَلدُّنْيَا»، «هر کس به خواندن این سوره مداومت ورزد از این جهان نخواهد رفت جز اینکه خدا به برکت این سوره، او را از نظر جان و مال و فرزند بی‌نیاز میسازد و در سرای آخرت نیز او در زمره یاران حضرت مسیح (ع) خواهد بود و پاداش او در آن جهان بسان فرمانروایی سلیمان در این جهان خواهد بود».

مقاصد سوره

عبادت خدای تعالی، دین اهل سعادت و رشد، دین انبیاء و اولیاء است و تخلف از طریقه ایشان، یعنی ضایع کردن نماز و پیروی شهوات و پیروی راه ضلالت است و کسی که چنین کند گمراه است، مگر آنکه توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح انجام دهد. بشارت و انذار به آدمیان در قالب داستان زکریا و یحیی و قصه مریم و عیسی و سرگذشت ابراهیم و اسحاق و یعقوب و ماجرای موسی و هارون و داستان اسماعیل و حکایت ادریس و سهمی که به هریک از ایشان از نعمت ولایت داده که یا نبوت بوده و یا صدق و اخلاص، مردم را به سه طائفه تقسیم می‌کند: آنهایی که خدا انعامشان کرد که یا انبیاء بودند و یا اهل اجتباء و هدایت؛ اهل غیّ، یعنی آنهایی که مایه و استعداد رشد خود را از دست دادند؛ آن کسانی که توبه نموده ایمان آوردند و عمل صالح کردند به زودی به اهل نعمت و رشد می‌پیوندند و آنگاه ثواب توبه تائبین و مسترشدین و عذاب غاویان که همنشینان شیطان و از اولیای اویند را تذکر می‌دهد. یکی از اهداف تنزیل قرآن، بشارت متقین و انذار مشرکین و کافران است.

ساختار سوره به پنج بخش کلی قابل تقسیم است. سوره‌هایی که حروف مقطعه مشترک دارند مطالبشان نیز مشترک است، مانند سوره مریم با سوره «یس» که در هر دو حرف «یاء» وجود دارد. و باز مانند این سوره و سوره شوری که در هر دو حرف «ع» وجود دارد.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿وَإِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾،
2. ﴿إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْئًا﴾،
3. ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا﴾،
4. ﴿فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا﴾.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره مریم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم