شب قدر در معارف و سیره علوی

شب قدر و تقدیرات

«شب قدر» چنان‌که از نامش پیدا است، شب تقدیرات است؛ شبی که بنابر قرآن کریم و روایات، تقدیر آدمیان در همان سه حوزه یاد شده (خلقت انسان، حوادث زندگی، شرایط و امکانات عمل) رقم می‌خورد. قرآن مجید در دو سوره، به شب قدر و نقش آن در تقدیرات، پرداخته است: ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم و تو چه خوب می‌دانی که شب قدر چیست. شب قدر از هزار ماه بهتر است. در آن شب ملائکه و روح به اجازه پروردگارشان برای هر امری سلام گویان تا طلوع فجر فرود می‌آیند^[۱]. سوگند به این کتاب روشن‌کننده. ما این کتاب را در شبی مبارک نازل کردیم. ما همواره انذارکننده بوده‌ایم. در آن شب هر امری حکیمانه جدا می‌شود؛ امری که از ما است. ما فرشتگان را برای دریافت و اجرای تقدیرات] می‌فرستیم. [این] رحمتی از پروردگار تو است. بی‌گمان او شنوا و آگاه است^[۲]. بنابراین آیات، ارتباط شب قدر و تقدیرات انسان چنین است که در این شب همه امور آدمیان (کل امر) تقدیر می‌شود. این تقدیرات در قلمرو اموری جای دارند که به خدای متعال مربوطند و تقدیر آنها کار خود او است ﴿أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا﴾^[۳]؛ یعنی اموری که در قلمرو اختیار انسانند و فعل اویند - نه فعل خدا - مشمول تقدیرات الهی نیستند. بنابراین، رزق و عمر و مرگ و سلامت و بیماری و توفیق و جز آن، به تقدیر الهی است. و در حوزه ربوبیت اویند. اما این که انسان مثلاً به چه گناهانی افتد و در انتخاب راه زندگی طریق ایمان را برگزیند یا راه کفر و نافرمانی را و بهشتی شود یا دوزخی، به هیچ رو در این شب، تقدیر و تعیین نمی‌شود. انتخاب راه خیر و اطاعت پروردگار، فعل انسان است نه فعل خدا و به همین دلیل، خداوند تقدیرش نمی‌کند، اما فراهم آمدن توفیق و امکانات اعمال خیر و عبادت و اطاعت خداوند به تقدیر الهی است خداوند است که مثلاً توفیق و امکانات سفر حج را فراهم می‌آورد و به همین دلیل از دعاهایی که در ماه رمضان بسیار تأکید شده است، دعا برای توفیق یافتن سفر حج است. در شب قدر است که تقدیر می‌شود که چه کسانی توفیق یابند به این سفر معنوی و ملکوتی روند.

همچنین، در ماه رمضان اموری دیگر مانند دعا برای طول عمر، سلامت، دفع حوادث ناگوار، توفیق اعمال خیر و... به چشم می‌خورند؛ چون همه اینها در شب قدر تقدیر می‌شوند و دعاهای ماه رمضان تأییدی دیگرند بر این حقیقت که حوادث زندگی و امکانات عمل انسان را خدا تقدیر می‌کند. یکی دیگر از دعاهایی که خصوصاً در شب قدر بر آن تأکید شده، دعا برای فرج و ظهور امام زمان(ع) است، و این نشان می‌دهد که برخلاف آنچه معمولاً اغلب مردم تصور می‌کنند، چنین نیست که خدا از قبل، زمان قطعی و خاصی را برای ظهور معین کرده است که تغییرناپذیر است و مردم هم صرفاً باید چشم به راه فرارسیدن آن زمان خاص باشند، بی‌آن‌که خود در تعیین زمان ظهور نقشی داشته باشند. اما دستور به دعای مردم در شب قدر برای ظهور حضرت، نشان‌دهنده این است که زمان ظهور، جزو تقدیرات حتمی و تغییرناپذیر نیست، بلکه خداوند بر اساس خواست و دعای مردم و سایر اعمال و رفتار آنان، ظهور حضرت را در شب قدر تقدیر می‌کند، و این تقدیر هم غیرحتمی و تغییرپذیر است، و به طور کلی، بر اساس لیاقت و عدم لیاقت مردم قابل تغییر است. این امکان پس هست که اگر مردم خالصانه و از قلب بخواهند، خدا ظهور امام زمان(ع) را در اولین شب قدر آینده تقدیر کند و ظهور ایشان در همان سال باشد، و این امکان هم وجود دارد که خدا ظهور این منجی مقدس بشری را ده‌ها سال دیگر به تأخیر بیندازد و مردم جهان باز هم تا سالیان متمادی در جهل و ظلم و کفر به سر ببرند. اگر زمان حضور، یک تقدیر حتمی بود و تابع دعا و اعمال شایسته بعضی انسان‌ها نبود، این همه تأکید دین اسلام بر دعا برای فرج حضرت ولی عصر(ع) لغو و بی‌معنا بود.

در شب قدر، افزون بر تقدیرات کلی، برای یکایک انسان‌ها به گونه خاص تقدیراتی رقم زده می‌شود و این مقدرات فردی نیز به گونه جداگانه و به تفصیل و تفکیک کامل - حتی در جزئی‌ترین امور - ثبت می‌شوند؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ﴾^[۴]. دیگر آن‌که آنچه خدای متعال تقدیر می‌کند، در همه موارد، حکیمانه است و هرگز عبث و گزاف نیست: ﴿كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ﴾^[۵] هر چند در نظر کوته‌بینان برخی تقدیرات الهی، غیرحکیمانه نمایند. از آنجا که شب قدر در هر ماه رمضان تکرار می‌شود، تقدیر امور هر کس برای یک سال، تا شب قدر آینده صورت می‌گیرد. اما از آن رو که دست خدا در هیچ تقدیری بسته نیست، این امکان هست که در طول سال به دلیل اعمال خود فرد، تقدیرات تغییر یابند. بدین‌سان، انسان‌ها، هم امید دارند که تقدیر ناگواری را که برای آنان در شب قدر، رقم خورده است با دعا و دیگر اعمال صالح به تقدیری نیکو مبدل سازند و هم بیم دارند که مبادا تقدیر خیر شب قدر آنان، بر اثر گناه یا اعمالی ناشایست، تغییر یابد. پس از آن‌که تقدیر انجام می‌گیرد، فرشتگان الهی - که در این شب بر حجت معصوم نازل می‌شوند – آنها را به مثابه برنامه خود برمی‌گیرند و به عنوان مأموران تکوینی الهی برای اجرای آن برنامه‌ها رهسپار می‌شوند. ﴿تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ﴾^[۶].

احادیث چهارده معصوم(ع) در فضیلت و اهمیت شب قدر بسیارند^[۷]. در اینجا تنها به ذکر نمونه‌هایی می‌پردازیم که به بحث ما مربوطند. امام رضا(ع) می‌فرماید: «خداوند – عزوجل - در شب قدر حیات و مرگ و خیر و شر و رزق را برای یک سال تا سال دیگر تقدیر می‌کند»^[۸]. در حدیثی امیرمؤمنان می‌فرماید: «شب قدر در هر سال هست و در این شب امور سالیانه نازل می‌شود»^[۹]. همان امام همام می‌فرماید: در شب‌های هفدهم و نوزدهم و بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان از خداوند سفر حج بخواهید که خدا در شب قدر هر سال حج را برای مردمان می‌نویسد و مقدر می‌کند و در این شب هر امری حکیمانه جدا می‌گردد»^[۱۰]. امام باقر(ع) می‌فرماید: «فرشتگان و مأموران که مقدرات را می‌نویسند، در شب قدر به آسمان دنیا فرود می‌آیند و امور آن سال و آنچه را برای بندگان رخ می‌دهد، می‌نویسند»^[۱۱]. امام صادق(ع) می‌فرماید: در شب قدر، فرشتگان و روح و نویسندگان تقدیرات، به آسمان دنیا فرود می‌آیند و تقدیرات الهی آن سال را می‌نویسند. پس چون خدا اراده کند که چیزی [از این مقدرات] را پس و پیش یا کم [و زیاد] کند، به فرشته فرمان می‌دهد که آن را محو کند و سپس آنچه را اراده کرده است، به جای آن می‌نشاند^[۱۲]. ^[۱۳].

منابع

افضلی، علی، مقاله «قضا و قدر»، دانشنامه امام علی ج۲

پانویس

↑ سوره قدر.
↑ ﴿وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ * إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ * أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ * رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ «سوگند به این کتاب روشن * که ما آن را در شبی خجسته فرو فرستادیم، بی‌گمان ما بیم‌دهنده بودیم * در آن (شب)، هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند) * به فرمانی از نزد ما که ما فرستنده‌ایم * به بخشایشی از سوی پروردگارت که او شنوای داناست» سوره دخان، آیه 2- 6.
↑ «فرمانی از نزد ما» سوره دخان، آیه ۵.
↑ «در آن (شب)، هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند)» سوره دخان، آیه ۴.
↑ «در آن (شب)، هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند)» سوره دخان، آیه ۴.
↑ «فرشتگان و روح (الامین) در آن، با اذن پروردگارشان برای هر کاری فرود می‌آیند» سوره قدر، آیه ۴.
↑ ر.ک: بحار الانوار، ج۹۷، باب شب قدر.
↑ بحار الانوار، ج۹۷، ص۱۴، ح۲۴، به نقل از عیون اخبار الرضا(ع).
↑ بحار الانوار، ج۹۷، ص۱۵، ح۲۵، به نقل از صدوق، الخصال.
↑ بحار الانوار، ج۹۷، ص۹، ح۱۲، به نقل از دعائم الاسلام.
↑ بحار الانوار، ج۹۷، ص۹.
↑ بحار الانوار، ج۹۷، ص۱۲، ح۱۸.
↑ افضلی، علی، مقاله «قضا و قدر»، دانشنامه امام علی ج۲ ص ۲۷۲.

[1] سوره قدر.

[2] ﴿وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ * إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةٍ مُبَارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِينَ * فِيهَا يُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِيمٍ * أَمْرًا مِنْ عِنْدِنَا إِنَّا كُنَّا مُرْسِلِينَ * رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ﴾ «سوگند به این کتاب روشن * که ما آن را در شبی خجسته فرو فرستادیم، بی‌گمان ما بیم‌دهنده بودیم * در آن (شب)، هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند) * به فرمانی از نزد ما که ما فرستنده‌ایم * به بخشایشی از سوی پروردگارت که او شنوای داناست» سوره دخان، آیه 2- 6.

[3] «فرمانی از نزد ما» سوره دخان، آیه ۵.

[4] «در آن (شب)، هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند)» سوره دخان، آیه ۴.

[5] «در آن (شب)، هر کار استواری را (که اجمال دارد) جدا می‌کنند (و تفصیل می‌دهند)» سوره دخان، آیه ۴.

[6] «فرشتگان و روح (الامین) در آن، با اذن پروردگارشان برای هر کاری فرود می‌آیند» سوره قدر، آیه ۴.

[7] ر.ک: بحار الانوار، ج۹۷، باب شب قدر.

[8] بحار الانوار، ج۹۷، ص۱۴، ح۲۴، به نقل از عیون اخبار الرضا(ع).

[9] بحار الانوار، ج۹۷، ص۱۵، ح۲۵، به نقل از صدوق، الخصال.

[10] بحار الانوار، ج۹۷، ص۹، ح۱۲، به نقل از دعائم الاسلام.

[11] بحار الانوار، ج۹۷، ص۹.

[12] بحار الانوار، ج۹۷، ص۱۲، ح۱۸.

[13] افضلی، علی، مقاله «قضا و قدر»، دانشنامه امام علی ج۲ ص ۲۷۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]