سوره معارج در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره معارج است. "سوره معارج" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره معارج در علوم قرآنی

مقدمه

«معارج» جمع «معرج» و از ریشه «عروج» به معنای محل یا وسیله صعود است. منظور از معارج دراین سوره، کرات بالا و آسمان‌ها و یا مراتبی است که در مسیر تکامل انسان برای تقرّب به خدا وجود دارد.

در آیات ﴿مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ﴾ و ﴿تَعْرُجُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ﴾ این سوره، از خدا با نام «صاحب معارج» که فرشتگان و روح به‌سوی او بالا می‌روند یاد شده است. آری! خداوند برای معراج و تعالی انسان‌ها برنامه‌های تربیتی فراوانی (در تکوین و تشریع) قرار داده است.

واژه «معارج» دو بار در قرآن به کار رفته است: آیه ﴿وَلَوْلَا أَنْ يَكُونَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً لَجَعَلْنَا لِمَنْ يَكْفُرُ بِالرَّحْمَنِ لِبُيُوتِهِمْ سُقُفًا مِنْ فِضَّةٍ وَمَعَارِجَ عَلَيْهَا يَظْهَرُونَ﴾ سوره زخرف و آیه ﴿مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ﴾ سوره معارج که نام این سوره از آن‌ گرفته شده است.

محور اصلی سوره معارج، قیامت و معاد، این اصل اعتقادی دگرگون‌ساز و تربیت‌کننده است. آنچه سیاق این سوره دست می‌دهد این است که می‌خواهد روز قیامت را توصیف کند به آن عذاب‌هایی که در آن برای کفار آماده شده، از همان آغاز، سخن از عذاب دارد. و سؤال سائلی را حکایت می‌کند که از عذاب الهی کفار پرسیده، و اشاره می‌کند به این که این عذاب آمدنی است، و هیچ مانعی نمی‌تواند از آمدنش جلوگیر شود، و نیز عذابی است نزدیک، نه دور که کفار می‌پندارند، آن گاه به صفات آن روز و عذابی که برای آنان تهیه شده پرداخته، مؤمنین را که به انجام وظائف اعتقادی و عملی خود می‌پردازند استثنا می‌کند.

گفته شده: این سیاق شبیه به سیاق سوره‌های مکی است، از برخی از مفسرین حکایت شده که گفته‌اند: آیه ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ در مدینه نازل شده، و اعتبار عقلی هم این نظریه را تأیید می‌کند، برای اینکه ظاهر عبارت ﴿حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ زکات است که در مدینه و بعد از هجرت تشریع شد، و اگر این آیه مدنی باشد، ناگزیر آیات بعدی آن هم که تحت استثنا قرار دارند و چهارده آیه‌اند، که از ﴿إِلَّا الْمُصَلِّينَ﴾ شروع و به ﴿فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ﴾ ختم می‌شوند، مدنی هستند، برای این که همه سیاقی متحد دارند، و مستلزم یکدیگرند. همچنین، مدنی بودن آیات بعد از استثنا اقتضا دارد، مستثنی منه را هم که حد اقل سه آیه است و از ﴿إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا﴾ شروع و به منوعا ختم می‌شود، مدنی باشند. افزون بر آن، آیه ﴿فَمَالِ الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ﴾، نیز به روشنی متفرع بر ما قبل خودش است، و از سوی دیگر آیه مذکور تا آخر سوره سیاقی واحد دارند، پس باید گفته شود اینها هم مدنی هستند.

این از جهت سیاق، و اما از جهت مضامین، همین آیات آخر سوره خیلی با وضع منافقین که اطراف پیامبر را گرفته بودند، و از چپ و راست احاطه‌اش کرده بودند، مناسبت دارد، چون سخن از کسانی می‌راند که ﴿عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِينَ﴾؛ از راست و چپ متفرق می‌شوند. و این مناسب حال کسانی است که بعضی از احکام خدا را رد می‌کردند، و مخصوصا آیه ﴿أَيَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ﴾... و آیه ﴿عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْرًا مِنْهُمْ﴾... به منافقین بیش‌تر می‌چسبد تا به کفار مکه. با توجه به این که پیدایش نفاق منافقین در مدینه بوده، نه در مکه. امااین که چرا از منافقین به ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ تعبیر کرده؟ پاسخش این است که: نظیر این تعبیر در سوره توبه و غیر آن آمده، (چون واقعیت نفاق، کفر است).

گذشته از این، مفسرین روایت کرده‌اند که این سوره در باره کسی نازل شد که گفته بود: ﴿اللَّهُمَّ إِنْ كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِنَ السَّمَاءِ أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ که در آن سوره سیاق آیه و سیاق آیات بعد از آن سیاقی مدنی است نه مکی، و لکن از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: مراد از ﴿حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ در آیه شریفه حقی است که صاحب مال به عنوان صدقه از مال خودش جدا می‌کند، نه زکات واجب. و بالأخره نمی‌توان اتفاقمفسرین را بر این که این سوره در مکه نازل شده ملاک قرار داد، افزون بر این که چنین اتفاقی هم در کار نیست، بلکه بین آنان اختلافی روشن است. و نیز نباید به گفته ابن عباس اعتنا کرد که گفته: این سوره بعد از سوره الحاقه نازل شده است.

ویژگی‌های سوره معارج

1. دارای ۴۳ آیه به عدد شامی، ۴۴ آیه به عدد دیگر مکتب‌های تفسیری، ۲۱۳ یا ۲۱۶ کلمه و ۷۵۷ یا ۹۷۲ حرف است.
2. در ترتیب نزول، هفتاد و هفت یا هفتاد و نهمین سوره، و هفتآدمین سوره مصحف شریف است.
3. پس از سوره حاقّه و پیش از سوره نبأ و پیش از هجرت در مکه نازل شد. برخی از مفسران، سه آیه اول این سوره را مدنی می‌دانند.
4. از نظر کمّیّت از سوره‌های مفصّل و از نوع طوال آن و شامل بخشی از یک حزب است.
5. گفته‌اند این سوره یک یا دو آیه منسوخ دارد.

مطالب مهم سوره معارج

1. بیان عذاب منکران گفتار پیامبر اکرم(ص)؛
2. ویژگی‌های روز قیامت و وضعیت کافران در آن روز؛
3. نشانه‌های نمازگزاران؛
4. ویژگی‌های روحی و اخلاقی انسان.

اسامی سوره معارج

سوره معارج سه نام دیگر نیز دارد:

1. ﴿سَأَلَ﴾: «سأل» فعل ماضی از ریشه «سؤال» و به معنای پرسیدن است. این واژه در آغاز این سوره، سبب اشتهار سوره به این نام شده است.
2. ﴿وَاقِعٍ﴾: در نخستین آیه سوره معارج جمله﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ﴾ آمده است. «عذاب واقع» عذابی است که قطعاً بر کافران واقع خواهد شد. این سوره به جهت پیام خاص این آیه، «واقع» نیز نامیده شده است.
3. ﴿ذِي الْمَعَارِجِ﴾: از آنجا که واژه ﴿ذِي الْمَعَارِجِ﴾ در آیه ﴿مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ﴾ این سوره به کار رفته است. سوره را ﴿ذِي الْمَعَارِجِ﴾ نامیده‌اند. ﴿ذِي الْمَعَارِجِ﴾ به معنای خداوندی است که فرشتگانش به آسمان‌ها صعود و عروج می‌کنند یا به معنای خداوند صاحب درجات است..

منابع

1. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی