سوره نبأ

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره نبأ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره نبأ در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

هفتاد و هشتمین سوره قرآن و هشتادمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع محوری رستاخیز در آخرت و حکمت آفرینش و نیز حکیمانه بودن و تناسب داشتن عذاب کافران و پاداش نیکوکاران با رفتارشان در دنیا.

نامگذاری این سوره به خاطر تعبیری است که در آیه دوم آن ﴿النَّبَإِ الْعَظِيمِ﴾ آمده است و نیز از آن به عنوان سوره «عمَّ» به تناسب آیه نخستین آن تعبیر می‌شود. نام‌های دیگر آن «تَسائُل» است؛ زیرا با ﴿عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ﴾ آغاز می‌گردد و«مُعصِرات» است؛ زیرا این کلمه در آیه ۱۴ به کار رفته است.

پروردگار جهان سوره پیش (سوره مرسلات) را با یاد رستاخیز و هشدار به انکارگران آن روز به پایان برد، اینک این سوره را با پرسشی تفکرانگیز در مورد رستاخیز آغاز می‌کند: ﴿عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ﴾. مشرکینی که منکر نبوت و معاد بودند درباره چه چیزی از یکدیگر می‌پرسند؛ پس از بعثت پیامبر و تلاوت آیات قرآن به وسیله آن حضرت بر شرک گرایان و دعوت جامعه به یکتاپرستی و ایمان به جهان پس از مرگ، سردمداران کفر و بیداد به شیوه انکار و تعجب به پرسش از یکدیگر پرداختند و این پرسش را در برابر یکدیگر نهادند که محمد (ص) چه می‌گوید؟ او از فرا رسیدن کدامین روز و زنده شدن چه کسانی خبر می‌دهد؟ در برابر پرسش انکاری آنان بود که این آیات بر قلب پاک آن حضرت فرود آمد. در این مورد «زجاج» می‌گوید: پرسش آغاز سوره به منظور بزرگداشت موضوع است؛ درست بسان این سخن که فردی برای بزرگداشت «زید» می‌پرسد، کدامین زید؟ زید کیست؟ آنگاه به بیان پرسش‌ها و پاسخ‌های شرک‌گرایان می‌پردازد و می‌فرماید: ﴿عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ﴾. آنان از آن خبر بزرگ می‌پرسند و درباره آن گفتگو می‌کنند. البته در مورد این خبر بزرگ و منظور از آن، دیدگاه‌ها یکسان نیست. از دیدگاه برخی منظور از آن خبر بزرگ، قرآن یا همان کتاب خدا است؛ چراکه قرآن از یکتایی خدا و بی‌همتایی او از رسالت پیامبر از رواها و نارواها در زندگی از انگیزش و زنده شدن انسان‌ها در آستانه رستاخیز خبر می‌دهد، أي من رسالة الرسول وإتيانه بالكتاب المبين، وإخباره عن يوم الفصل، اما از دیدگاه گروهی دیگر، منظور روز رستاخیز است که قرآن و پیامبر فرارسیدن آن روز را به مردم خبر می‌دهند. این دیدگاه را ادامه آیات همین سوره تأیید می‌کند،؛ چراکه می‌فرماید: ﴿إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كَانَ مِيقَاتًا﴾.

به یقین وعده‌گاه ما با شما روز داوری و روز جدایی حق از باطل و نیکان از پلیدان است. پاره‌ای نیز برآنند که منظور از آن خبر بزرگ، عبارت از همه اصول دین از توحید گرفته تا صفات جلال و جمال خدا، روز رستاخیز و زنده شدن مردگان، حسابرسی و پاداش و کیفر آن و رسالت و خلافت است؛ چراکه «خبر بزرگ» شامل همه اینها می‌گردد.

سوره نبأ دارای ۴۰ آیه، ۱۷۴ کلمه و ۷۹۷ حرف است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصّلات» و از سوره‌های نسبتاً کوچک است که در آغاز جزء ۳۰ یعنی در آخرین جزء قرآن قرار گرفته است. به همین جهت این جزء با نام همین سوره یعنی «جزء عمّ» [= عمّ جزء] مشهور شده است.

سوره نبأ، با طرح یک سؤال از یک خبر و حادثه بزرگ یعنی وقوع قیامت و با تأکید بر وقوع و عظمت آن آغاز می‌شود و با وصف بهشت و نعمت‌های بی‌شمار آنکه جایگاه پرهیزکاران است، به جهت تشویق انسان‌ها نسبت به اعمال نیک و رسیدن آنان به مقامات عالیه و بهشت جاویدان و با یادآوری عذاب جهنم و شدت آن و ندامت دوزخیان پایان می‌پذیرد.

فضیلت سوره

رسول خدا (ص) در فضیلت این سوره می‌فرمایند: هر کس سوره نبأ را قرائت نماید خداوند در روز قیامت از شراب خنک به وی بنوشاند. همچنین فرموده‌اند: سوره نبأ را یاد بگیرید. اگر می‌دانستید چه برکات و آثاری در آن نهفته است کارهایتان را تعطیل می‌‌کردید و آن را می‌آموختید و به وسیله آن به خدا تقرب می‌جستید و خداوند به واسطه آن گناهان شما را می‌آمرزد جز گناه شرک ورزیدن به او را.

مقاصد سوره

اثبات رستاخیر با توجه به حکمت آفرینش و نظم و هماهنگی دقیق در جهان آفرینش، حکیمانه بودن پاداش و تنبیه در آخرت، تناسب عذاب بدکاران با رفتارشان در دنیا و تناسب پاداش متقین با رفتارشان در دنیا.

این سوره بنابر سیاق آن، متضمن خبر آمدن رستاخیز جهان در آخرت «یوم الفصل» و صفات آن و استدلال بر صحت آن است و از اینجا آغاز می‌شود که کافران از یکدیگر با لحن انکاری از خبر قیامت می‌پرسند. پس از آن (به عنوان جواب) با لحنی تهدیدآمیز می‌فرماید: به زودی از آن آگاه خواهند شد و سپس برای ثبوت آن به این دلیل استدلال می‌کند که نظام مشهود در عالم با تدبیر حکیمانه‌ای که در آن است، بهترین و روشن‌ترین دلالت را دارد بر اینکه بعد از این نشاء و دنیای متغیر و فناپذیر، نشئه ثابت و باقی هست و به دنبال این خانه‌ای که در آن عمل هست و جزا نیست، خانه‌ای هست که در آن جزا وجود دارد و عمل نیست، پس در این میان روزی هست که نظام جاری در این عالم از آن خبر می‌دهد. سپس آن روز را با ذکر حوادثش توصیف می‌کند که مردم همگی در آن احضار می‌شوند و همه در یکجا جمع می‌گردند، طاغیان به سوی عذابی دردناک و متقین به سوی نعیمی مقیم منتقل می‌شوند. طاغیان کسانی هستند که متصف به طغیان باشند و خروج از حد، کار همیشگی آنان باشد، طاغیان در همان دنیا، جهنم را ماوای خود کردند، پس به جهنم آخرت بر می‌گردند.

رسول خدا (ص) درباره مدت عذاب بدکاران در جهنم با توجه به آیه ﴿لَابِثِينَ فِيهَا أَحْقَابًا﴾، «در آن دوران‌های متمادی عذاب کشنده، فرمود: کسی که داخل آتش شود از آن خارج نمی‌شود، تا آنکه احقابی در آن بماند و «حقب» عبارت است از شصت و اندی سال و سال سیصد و شصت روز است و هر روز قیامت برابر هزار سال از سال‌هایی است که شما می‌شمارید، پس کسی این دلگرمی را نداشته باشد که به این زودی‌ها از آتش خارج شود.

ساختار

سوره به دو بلوک تقسیم می‌شود که هر کدام مشتمل بر چند بخش است.

بلوک اول، آیات ۱ - ۱۶.

بلوک دوم، آیات ۱۷ - ۴۰.

دو بلوک در رابطه توازی تشریحی هستند.

آیات بلوک دوم ﴿يَوْمَ الْفَصْلِ﴾ را که در جمله ﴿كَلَّا سَيَعْلَمُونَ﴾ در بلوک اول به طور اجمال بدان اشاره کرده بود شرح می‌دهد که در روز رستاخیز به طاغیان و متقیان چه می‌گذرد و در آخر، سوره را با تهدیدی که به منزله نتیجه است ختم می‌کند. از شاهکارهای هنری این سوره، آن است که بلوک اول (که مسائل را به صورت اجمال بیان می‌کند) آیات آن، بین دو تا چهار کلمه است و بلوک دوم که به شرح مسئله رستاخیر می‌پردازد به مقتضای امر تشریح، کلمات آیاتش بین دو تا حدود پانزده کلمه است. تقارن زیبایی نیز در سطح مکر و کمپوزسیون بین کلمات آیات بخش‌های هر دو بلوک است. مانند آنکه کلمات آیات ۱ تا ۳، به ترتیب دو، سه و چهار کلمه است. ﴿عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ الَّذِي هُمْ فِيهِ مُخْتَلِفُونَ﴾ و آیات ۴ تا ۶ نیز بر همین سبک است. ﴿كَلَّا سَيَعْلَمُونَ ثُمَّ كَلَّا سَيَعْلَمُونَ أَلَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ مِهَادًا﴾.

بلوک ۱، بخش ۱، آیات ۱ - ۵: سؤال انکاری پیرامون رستاخیز و جواب اجمالی حتمی بودن آن، بخش ۲، ۶ - ۱۶: بیان نمونه‌هایی از مظاهر قدرت خداوند در آسمان و زمین و زندگی انسان‌ها به عنوان دلیلی بر امکان معاد و رستاخیز می‌پردازد.

بخش دوم در مقام استدلال بر ثبوت تحقق خبر عظیم «رستاخیز» در بخش اول است. بیان آن استدلال، این است که عالم محسوس با زمین و آسمانش و شب و روزش و همه انسان‌هایی که هر نسلی به دنبال نسلی می‌آیند و می‌روند و نظام جاری و تدبیر متقن و دقیقی که در همه امورش جریان دارد، ممکن نیست صرفاً به خاطر بازی و سرگرمی پدید آمده باشد و هیچ هدف و غرضی در نظر پدید آورنده‌اش نباشد، پس به طور مسلم و بدیهی، باید در پی این نظام متحول و متغیر و گردنده، عالمی باشد که نظام آن ثابت و باقی باشد و در آن عالم اثر صلاح و فساد این عالم، ظهور پیدا کند، صلاحی که فطرت بشر بدان دعوت و فسادی که از آن نهی می‌نماید و ما می‌‌بینیم که اثر صلاح و فساد که همانا سعادت متقین و شقاوت مفسدین است در این عالم محسوس ظاهر نشده و این از محالات است که خدای تعالی در فطرت بشر آن دعوت غریزی را و این منع غریزی را به ودیعه بسپارد، در حالی که نه آن دعوت اثری در خارج داشته باشد و نه آن منع. پس به طور یقین در این میان، روزی وجود دارد که در آن روز انسان صالح اثر صلاح خود را و انسان فاسد اثر فساد خود را می‌بیند.

بلوک دوم، بخش ۱، ۱۷ - ۲۰: نشانه‌های تحولات پایان زندگی در عالم طبیعت و آغاز رستاخیز: قیامت که در آن فصل خصومتها شود، وعده‌گاه خلق است. آن روز در صور دمیده می‌شود و همه به صحرای محشر وارد شوند و آسمان گشوده شود. پس درهای متعددی از آن باز شود تا هر فوجی از دری شتابند و کوه‌ها به حرکت درآید و مانند سراب گردد.

بخش ۲، ۲۱ - ۳۰: فرجام دردناک سرکشان ستمکار و بدکاران: همانا دوزخ در انتظار بدکاران است. آن دوزخ جایگاه مردم سرکش و ستمکار است که در آن دوران‌های متمادی عذاب کشند. هرگز در آنجا قطره‌ای آب سرد و شراب طهور نیاشامند (چنانکه در دنیا از علوم انبیا بهره نیافتند) مگر آبی سوزان که از چرک و خون جهنم است به آنها دهند، که با کیفر اعمال آنها موافق است؛ زیرا آنها به روز حساب امید نداشتند و آیات ما را از فرط جهالت سخت تکذیب کردند و حال آنکه هر چیز را ما در کتابی به احصاء و شماره رقم کرده ایم. پس بچشید (کیفر تکذیب و بدکاری را که هرگز بر شما چیزی جز رنج و عذاب دوزخ نیفزاییم (چنانکه شما در دنیا هیچ متنبه نشده و جز بر بدی نیفزودید).

بخش ۲، ۳۱ - ۳۶: فرجام زیبای متقین: برای متقیان در آن جهان رستگاری و آسایش است. باغهایی سرسبز و انواعی از انگورها و دختران (زیبای دلربا) که همه در خوبی و جوانی مانند یکدیگرند و جام‌هایی پُر (از شراب طهور). هرگز سخن بیهوده و دروغ نشنوند. این (نعمت‌های ابدی) مزدی به عطا و حساب پروردگار است.

بخش ۴، آیات ۳۷ - ۴۰: تناسب مبدأ و معاد: خدایی که آسمانها و زمین و همه مخلوقاتی که در بین آسمان و زمین است بیافریده خدایی مهربان است که در عین مهربانی، کسی از قهر و سطوتش با او به گفتگو لب نتواند گشود. روزی که آن فرشته بزرگ روح القدس با همه فرشتگان صفزده و به نظم برخیزند و هیچکس سخن نگوید جز آن کس که خدای مهربان اذن دهد و او سخن به صواب گوید. چنین روزی محقق خواهد شد پس هر که می‌خواهد، نزد خدای خود (در آن روز) مقام و منزلتی باید (در راه ایمان و اطاعت بکوشد). ما شما را از روز عذاب که نزدیک است ترسانیده و آگاه ساختیم؛ روزی که هر کس هر چه (از نیک و بد) کرده در پیش روی خود حاضر بیند و کافر در آن روز (از فرط عذاب)، آرزو می‌کند که ای کاش خاک بود (تا چنین به آتش کفر خود نمی‌سوخت).

بخش دو و سوم بلوک دوم در رابطه تعاملی آگاهی بخشی از طریق بیان تضاد فرجام کافران و مؤمنین هستند.

سیوطی معتقد است بین سور نبأ و چهار سوره پیشین (مرسلات انسان، قیامت و مدّثِّر) تناسب بین جملات و بحث بهشت و جهنم برقرار است و سوره نبإ شرح اجمال «یوم الفصل» در سوره‌های پیشین است.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿عَمَّ يَتَسَاءَلُونَ﴾،
2. ﴿عَنِ النَّبَإِ الْعَظِيمِ﴾،
3. ﴿إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كَانَ مِيقَاتًا﴾،
4. ﴿يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ فَتَأْتُونَ أَفْوَاجًا﴾،
5. ﴿وَفُتِحَتِ السَّمَاءُ فَكَانَتْ أَبْوَابًا﴾،
6. ﴿وَسُيِّرَتِ الْجِبَالُ فَكَانَتْ سَرَابًا﴾،
7. ﴿لَابِثِينَ فِيهَا أَحْقَابًا﴾.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره نبأ»، دانشنامه معاصر قرآن کریم