سوره مرسلات

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره مرسلات از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره مرسلات در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

هفتاد و هفتمین سوره قرآن و سی و سومین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با موضوع محوری رستاخیز، برخی ویژگی‌های آن و هشدار به تکذیب کنندگان قیامت.

نام سوره برگرفته از آیه اول آن است که با «مرسلات» آغاز شده و مراد از آن، فرشتگانی هستند که از سوی خداوند برای انجام امور مختلف، فرستاده می‌شوند. نام دیگر این سوره «عُرف» است و کلمات مرسلات و عُرف در نخستین آیه سوره به کار رفته است.

به نظر تمام مفسران دارای ۵۰ آیه است و ۱۸۱ کلمه و ۸۴۱ حرف دارد. از نظر حجم از سوره‌های «مفصّلات» و از سوره‌های نسبتاً کوچک است که قسمت پایانیِ جزء ۲۹ را تشکیل می‌دهد. دوازدهمین سوره‌ای است که با سوگند آغاز می‌شود (در ۵ آیه اول آن به پنج موضوع سوگند یاد می‌شود).

در این سوره آیه ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾؛ ده بار در سراسر این سوره، به صورت ترجیع‌بند تکرار می‌شود، تأکید بر وقوع قیامت و نشانه‌ها و علایم وقوع آن، ذکر مواهب عظیم الهی برای بشر، توصیف اعمال و نشانه‌های مجرمین و متّقین و سرنوشت نهایی هر دو گروه از مضامین این سوره است. این سوره نظیر سوره‌های انبیاء، قمر، حج، واقعه، حاقّه، قیامت، نباء، تکویر، انفطار، انشقاق، غاشیة، قارعه و زلزال با آیات مربوط به معاد شروع شده است. چنانکه مانند سوره‌های فاطر، ذاریات و نازعات با سوگند به فرشتگان آغاز شده است.

این سوره، نسبت به ﴿يَوْمُ الْفَصْلِ﴾ که همان روز قیامت است هشدار داده و وقوع آن را تأکید می‌کند و این تأکید خود را با تهدید شدیدی نسبت به منکرین آن و انذار و تبشیر به دیگران توأم نموده، جانب تهدید را پیش از سایر مطالب تأکید می‌نماید، برای اینکه می‌‌بینیم ده مرتبه می‌فرماید: ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾.

این سوره به شهادت سیاق آیاتش در مکه نازل شده است. شش آیه اول سوره، سوگندهایی است از خدای تعالی، به اموری که از آن امور تعبیر کرده به ﴿مُرْسَلَاتِ﴾، ﴿عَاصِفَاتِ﴾، ﴿نَّاشِرَاتِ﴾، ​﴿فَارِقَاتِ﴾، ﴿مُلْقِيَاتِ ذِكْرًا﴾ و ﴿عُذْرًا أَوْ نُذْرًا﴾. باید بگوییم در همه صفات پنجگانه، ملائکه وحی منظورند نظیر سایر سوگندهایی که در ابتدای سوره صافات آمده است. تفسیر قمی در ذیل جمله ﴿وَالْمُرْسَلَاتِ عُرْفًا﴾ گفته است: این آیات تابع یکدیگر و مترتّب برهم‌اند.

در تفسیر آیه ﴿انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِي ثَلَاثِ شُعَبٍ﴾، عرفا تفسیر کرده‌اند که نفس اماره انسان مظهر جهنم است و به‌کارگیری قوای سه‌گانه به یمی و سبعی و شیطانی نفس، اسباب جهنمی شدن بشر می‌شود.

بیشترین مطلبی که در این سوره مطرح شده است، مسائل مربوط به قیامت و تهدید و انذار مکذّبان و منکران است. از امتیازات این سوره این است که آیه ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ ده بار و هر بار به دنبال مطلب تازه‌ای تکرار شده است. بعد از ذکر سوگندهایی از قیامت و حوادث سنگین و سخت رستاخیز خبر می‌دهد و به دنبال آن همین آیه را ذکر می‌کند و می‌گوید: وای بر تکذیب کنندگان در آن روز! در مرحله بعد، سرگذشت غم‌انگیز اقوام گنهکار پیشین و در مرحله سوم، گوشه‌ای از ویژگی‌های آفرینش انسان و در مرحله چهارم، قسمتی از مواهب و نعمت‌های الهی در زمین و در مرحله پنجم، برخی از عذاب تکذیب‌ کنندگان را شرح می‌دهد. همچنین در هر مرحله اشاره‌ای به مطلبی بیدارگر و تکان‌دهنده کرده و به دنبال آن آیه فوق را تکرار می‌کند. در بخشی از آن نیز به نعمت‌های بهشتی که نصیب پرهیزکاران شده اشاره نموده است. تا انذار را با بشارت و تهدید را با تشویق بیامیزد. به هر حال این تکرار، تکرار بعضی از آیات در سوره الرحمان را تداعی می‌کند، با این تفاوت که در آنجا سخن از نعمت‌ها بود و در اینجا غالباً از عذاب‌های مکذّبان است.

سوره مبارکه مرسلات به ۴ بخش تقسیم می‌شود:

بخش اول، آیات ﴿وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفًا فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا عُذْرًا أَوْ نُذْرًا إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ وَإِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ لِأَيِّ يَوْمٍ أُجِّلَتْ لِيَوْمِ الْفَصْلِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ﴾

بخش دوم، آیات ﴿أَلَمْ نُهْلِكِ الأَوَّلِينَ ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الآخِرِينَ كَذَلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ أَلَمْ نَخْلُقكُّم مِّن مَّاء مَّهِينٍ فَجَعَلْنَاهُ فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُومٍ فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ أَلَمْ نَجْعَلِ الأَرْضَ كِفَاتًا أَحْيَاء وَأَمْوَاتًا وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ شَامِخَاتٍ وَأَسْقَيْنَاكُم مَّاء فُرَاتًا وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ ﴾

بخش سوم، آیات ﴿انطَلِقُوا إِلَى مَا كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ انطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِي ثَلاثِ شُعَبٍ لا ظَلِيلٍ وَلا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ كَأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ هَذَا يَوْمُ لا يَنطِقُونَ وَلا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالأَوَّلِينَ فَإِن كَانَ لَكُمْ كَيْدٌ فَكِيدُونِ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي ظِلالٍ وَعُيُونٍ وَفَوَاكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ﴾

بخش چهارم، آیات ﴿كُلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِيلا إِنَّكُم مُّجْرِمُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ وَإِذَا قِيلَ لَهُمُ ارْكَعُوا لا يَرْكَعُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ فَبِأَيِّ حَدِيثٍ بَعْدَهُ يُؤْمِنُونَ ﴾

وجه پیوستگی آیات بخش اول: آیه ﴿وَالْمُرْسَلاتِ عُرْفًا فَالْعَاصِفَاتِ عَصْفًا وَالنَّاشِرَاتِ نَشْرًا فَالْفَارِقَاتِ فَرْقًا فَالْمُلْقِيَاتِ ذِكْرًا عُذْرًا أَوْ نُذْرًا ﴾ سوگند است. آیه ﴿إِنَّمَا تُوعَدُونَ لَوَاقِعٌ﴾ در جواب سوگند. آیه ﴿فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ وَإِذَا السَّمَاء فُرِجَتْ وَإِذَا الْجِبَالُ نُسِفَتْ وَإِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ لِأَيِّ يَوْمٍ أُجِّلَتْ لِيَوْمِ الْفَصْلِ وَمَا أَدْرَاكَ مَا يَوْمُ الْفَصْلِ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ﴾ مشخص می‌کند که ﴿يَوْمِ الْفَصْلِ﴾، زمان وقوع وعده‌های الهی و روز بیچارگی تکذیب کنندگان این وعده‌ها است.

علت جدایی بخش دوم از ما قبل:

1. آیه ﴿أَلَمْ نُهْلِكِ الْأَوَّلِينَ﴾ ارتباط ادبی با آیات قبل ندارد.
2. از ابتدای آیه ﴿أَلَمْ نُهْلِكِ الْأَوَّلِينَ﴾ سیر مفهومی جدیدی در زمینه احتجاج بر حقانیت وعده‌های الهی آغاز شده است.

وجه پیوستگی آیات بخش دوم: اسلوب مشترک ﴿أَلَمْ...وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ در سه دسته ﴿أَلَمْ نُهْلِكِ الأَوَّلِينَ ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الآخِرِينَ كَذَلِكَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِينَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ﴾، ﴿ أَلَمْ نَخْلُقكُّم مِّن مَّاء مَّهِينٍ فَجَعَلْنَاهُ فِي قَرَارٍ مَّكِينٍ إِلَى قَدَرٍ مَّعْلُومٍ فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ ﴾ و ﴿أَلَمْ نَجْعَلِ الأَرْضَ كِفَاتًا أَحْيَاء وَأَمْوَاتًا وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ شَامِخَاتٍ وَأَسْقَيْنَاكُم مَّاء فُرَاتًا وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ ﴾، عامل اتصال سیاقی این آیات است. سه دسته پیش گفته، هر یک به نحوی احتجاج بر حقّانیت وعده‌های الهی است.

علّت جدایی بخش سوم از ماقبل: از ابتدای آیه ﴿انْطَلِقُوا إِلَى مَا كُنْتُمْ بِهِ تُكَذِّبُونَ﴾ سیر مفهومی جدیدی در بیان عاقبت مکذّبان و متّقیان آغاز می‌شود.

وجه پیوستگی آیات بخش سوم: محتوای بخش عمده‌ای از این آیات ﴿انطَلِقُوا إِلَى مَا كُنتُم بِهِ تُكَذِّبُونَ انطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِي ثَلاثِ شُعَبٍ لا ظَلِيلٍ وَلا يُغْنِي مِنَ اللَّهَبِ إِنَّهَا تَرْمِي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ كَأَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ هَذَا يَوْمُ لا يَنطِقُونَ وَلا يُؤْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرُونَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ هَذَا يَوْمُ الْفَصْلِ جَمَعْنَاكُمْ وَالأَوَّلِينَ فَإِن كَانَ لَكُمْ كَيْدٌ فَكِيدُونِ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ﴾، بیان عاقبت مکذّبان در یوم الفصل و بخش کمی از آن نیز آیه ﴿إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي ظِلالٍ وَعُيُونٍ وَفَوَاكِهَ مِمَّا يَشْتَهُونَ كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ ﴾، بیان عاقبت متّقیان در آن روز است. بنابراین وجه پیوستگی این آیات، بیان عاقبت مکذّبان و متّقیان در یوم الفصل است.

علت جدایی بخش چهارم از ماقبل:

1. آیه ﴿كُلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِيلًا إِنَّكُمْ مُجْرِمُونَ﴾ با آیات قبل اتّصال ادبی ندارد.
2. سیر بیان عاقبت مجرمین و متّقین در آیه ﴿وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّبِينَ﴾ پایان یافته و از ابتدای آیه ﴿كُلُوا وَتَمَتَّعُوا قَلِيلًا إِنَّكُمْ مُجْرِمُونَ﴾ سیر جدیدی خطاب به مجرمان در دنیا آغاز شده است.

وجه پیوستگی آیات بخش چهارم: این آیات خطاب به مجرمان در دنیا آغاز شده و با بیان عدم خضوع ایشان و اظهار ناامیدی از ایمان آنها، وجه اشتراک سیاقهای این سوره، مقابله با تکذیب وعده‌های الهی در قرآن است.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره مرسلات»، دانشنامه معاصر قرآن کریم