سوره معارج

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره معارج از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره معارج در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

هفتادمین سوره قرآن و هفتاد و هفتمین (یا هفتاد و نهمین) آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه (و به قول برخی در مدینه) با موضوع قیامت و عذاب آن، ویژگی‌های انسان و صفات نیکوکاران.

به مناسبت کلمه معارج در آیه ﴿مِنَ اللَّهِ ذِي الْمَعَارِجِ﴾، این سوره معارج نامیده شده است. این آیه، خداوند را ﴿ذِي الْمَعَارِجِ﴾ شمرده و در آیه بعدی گفته شده است که فرشتگان و روح در روزی که برابر با پنجاه هزار سال است به سوی او بالا می‌روند.

نام دیگر این سوره، ﴿سَأَلَ﴾ است زیرا با همین کلمه شروع می‌شود: ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ﴾. این سوره را گاهی سوره «واقع» نیز می‌گویند زیرا این واژه در همین آیه به کار رفته است. دارای ۴۴ آیه، ۲۱۷ کلمه و ۹۷۲ حرف می‌باشد. در آیه ۴۰ به پروردگار مشرق‌ها و مغرب‌ها سوگند یاد می‌کند.

این سوره می‌خواهد قیامت و عذاب‌هایی را که در آن روز، برای کفّار آماده شده توصیف کند. بنابراین از همان آغاز، سخن از عذاب آمده است و سؤال سائلی را حکایت می‌کنند که از عذاب الهی کفّار پرسیده و اشاره می‌کند به این که این عذاب آمدنی است و هیچ مانعی نمی‌تواند از آمدنش جلوگیری نماید و نیز عذابی است نزدیک، نه دور که کفّار می‌پندارند. آنگاه به صفات آن روز و عذابی که برای آنان تهیه شده، پرداخته و مؤمنین را که به انجام وظائف اعتقادی و عملی خود می‌پردازند استثنا می‌کند.

سیاق سوره شبیه به سیاق سوره‌های مکی است، چیزی که هست از برخی از مفسرین حکایت شده که گفته‌اند: آیه ﴿وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾؛ در مدینه نازل شده است. اعتبار عقلی هم این نظریه را تأیید می‌کند، برای اینکه ظاهر عبارت ﴿حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ زکات است که در مدینه و بعد از هجرت تشریع شد و اگر ما این آیه را مدنی بدانیم، ناگزیر می‌شویم که آیات بعدی آن را هم که تحت استثنا قرار دارند و چهارده آیه‌اند که از جمله ﴿إِلَّا الْمُصَلِّينَ﴾ شروع و به جمله ﴿فِي جَنَّاتٍ مُكْرَمُونَ﴾ ختم می‌شوند، مدنی بدانیم، برای اینکه همه سیاقی متحد دارند و مستلزم یکدیگرند.

مدنی بودن آیات بعد از استثناء اقتضا دارد مستثنی منه را هم که حداقل سه آیه است و از جمله ﴿إِنَّ الْإِنْسَانَ خُلِقَ هَلُوعًا﴾ شروع و به جمله ﴿مَنُوعًا﴾ ختم می‌شود، مدنی بدانیم، علاوه بر این آیه ﴿فَمَالِ الَّذِينَ كَفَرُوا قِبَلَكَ مُهْطِعِينَ﴾ نیز به روشنی متفرع بر ماقبل خودش است. از سوی دیگر، آیه مذکور تا آخر سوره سیاقی واحد دارند، پس باید بگوییم اینها هم مدنی هستند. این از جهت سیاق و اما از جهت مضامین، همین آیات آخر سوره خیلی با وضع منافقین که اطراف پیامبر (ص) را گرفته بودند و از چپ و راست احاطه‌اش کرده بودند، مناسبت دارد، چون سخن از کسانی می‌گوید که ﴿عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ عِزِينَ﴾، و این مناسب حال کسانی است که بعضی از احکام خدا را رد می‌کردند و مخصوصاً آیه ﴿أَيَطْمَعُ كُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ﴾ و آیه ﴿عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ خَيْرًا مِنْهُمْ...﴾ که بیانش خواهد آمد و خواهیم گفت: به منافقین بیشتر می‌چسبد تا به کفّار مکه. و این را هم می‌دانیم که پیدایش نفاق منافقین در مدینه بوده، نه در مکه، خواهید پرسید: پس چرا از منافقین به ﴿الَّذِينَ كَفَرُوا﴾ تعبیر کرده است؟ می‌گوییم: نظیر این تعبیر در سوره توبه و غیر آن آمده، (چون واقعیت منافقین کفر است). از این هم که بگذریم مفسرین روایت کرده‌اند که این سوره درباره کسی نازل شد که گفته بود: «خدایا، اگر این کتاب همان حق از جانب تو است، پس بر ما از آسمان‌ها سنگ‌هایی بباران یا عذابی دردناک بر سر ما بیاور».

سیاق آن و سیاق آیات بعد از آن، سیاقی مدنی است نه مکی و لکن از امام صادق (ع) روایت شده که فرمود: مراد از ﴿حَقٌّ مَعْلُومٌ﴾ که در آیه شریفه، حقی است که صاحب مال به عنوان صدقه از مال خودش جدا می‌کند، نه زکات واجب. و بالاخره نمی‌توان اتفاق مفسرین را بر اینکه این سوره در مکه نازل شده ملاک قرار داد، علاوه بر این چنین اتفاقی هم در کار نیست، بلکه بین آنان اختلافی روشن است و نیز نباید به گفته ابن عباس اعتنا کرد که گفته این سوره بعد از سوره الحاقه نازل شده است.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره معارج»، دانشنامه معاصر قرآن کریم