آزار

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

آزار در قرآن | آزار در حدیث | آزار در نهج البلاغه

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آزار (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

واژه اذیّت در فارسی به‌معنای آزردن و رنجه ‌شدن است. راغب آن را در مقام تعریف اصطلاحی، از دیدگاه دینی به‌معنای ضرر دنیایی یا آخرتی دانسته که به جسم یا روح می‌رسد. از نظر برخی واژه‌پژوهان دیگر، مفهوم اذیّت، همیشه با ضرر و نقصان همراه نیست؛ بلکه هر چیزی که ناخشنودی و ناسازگاری طبع را سبب شود، اذیّت خواهد بود. اذیت، گاهی جسمی مانند قطع عضو و شکنجه‌های بدنی، و گاهی روحی و روانی مثل تمسخر و تهمت است.

"اذیّت و آزار" از منظرهای گوناگون، مورد بحث قرار گرفته است. علم اخلاق، مبحث مستقلّی را به آن اختصاص نداده؛ ولی درباره مفاهیم مرتبط با آن (ستم، دشنام و‌...) به تفصیل سخن گفته است. در روان‌شناسی به مسأله آزار‌رسانی به‌صورت بیماری روانی و در قالب مفاهیمی چون خودآزاری (masachism) و دیگر آزاری (sadism) پرداخته شده، و جامعه‌شناسی نیز شکل‌های گوناگون دیگر آزاری و ناهنجاری‌های اجتماعی (شکنجه، قتل، غارت و‌...) را بررسی کرده است.

مفهوم "اذیّت" در قرآن، در قالب واژه‌های "أذی" و مشتقّات آن در ۲۴ مورد مانند الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنًّا وَلَا أَذًى لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ و يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ؛ لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ، لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ آمده است که بیش‌تر موارد به‌معنای آزردن و در برخی موارد به‌معنای رنجه ‌شدن است. آزار روانی در مواردی چون عیب‌جویی و استهزا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا يَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسَى أَنْ يَكُونُوا خَيْرًا مِنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِنْ نِسَاءٍ عَسَى أَنْ يَكُنَّ خَيْرًا مِنْهُنَّ وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِيمَانِ وَمَنْ لَمْ يَتُبْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛ تهمت، تجسّس و غیبت يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَنْ يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِيمٌ؛ تحقیر وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ و آزار جسمی در آیاتی مانند وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ و وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِإِيمَانِكُمْ بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَانْكِحُوهُنَّ بِإِذْنِ أَهْلِهِنَّ وَآتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ مُحْصَنَاتٍ غَيْرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَيْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَيْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَابِ ذَلِكَ لِمَنْ خَشِيَ الْعَنَتَ مِنْكُمْ وَأَنْ تَصْبِرُوا خَيْرٌ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ انعکاس یافته است.

موارد و احکام اذیت

ریشه‌ها و عوامل آزاررسانی

پی‌آمدهای آزاررسانی

پیامبرآزاری

راه‌های برخورد با اذیت

در قرآن، برای پیشگیری یا مقابله با اذیّت، راه‌هایی سفارش شده است: در بعضی موارد که انسان توان مقابله را ندارد، نباید زمینه آزار رسانی دیگران را فراهم آورد؛ برای مثال، زمانی که مشرکان با شنیدن صدای نماز و قرائت قرآن پیامبر به مقدّسات ناسزا می‌گفتند و به‌سوی پیامبر سنگ می‌انداختند، پیامبر مأموریّت یافت تا نماز را چنان بخواند که به گوش مشرکان نرسد. قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمَنَ أَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلًا. آیه‌ يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا نیز به منظور جلوگیری از دست یازی فاسقان به زنان آزاد مؤمن، به جهت شباهت لباس و پوششان به کنیزان، به آنان استفاده از روسری‌های بلند را یادآور می‌شود؛ پس برای امنیّت زنان از آزار فاسقان، افزون بر عفاف باطن، عفاف کامل ظاهر و حتّی رعایت متانت در راه رفتن و سخن‌گفتن نیز لازم است. برخی این آیه را فرمان به دوری از مواضع تهمت دانسته‌اند که سبب اذیّت‌است. در مواردی که منشأ اذیّت، ستیز عقیدتی بوده، به خطر افتادن جان، مال یا آبروی مؤمن را باعث می‌شود، پنهان ساختن باور درونی و اظهار عقیده‌ای مخالف آن (تقیّه) مجاز است؛ چنان‌که عمّار در زیر شکنجه‌های سخت مشرکان اظهار کفر کرد مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ.؛ از این‌رو طبق روایات در‌صورتی که اظهار تشیّع پیامدهای زیان‌باری داشته باشد، تقیّه جایز، بلکه واجب است؛ بدین جهت، تقیّه، سپر و حرز مؤمن دانسته شده است. مقابله با آزار دهندگان در‌صورت امکان و نیز مصلحت نداشتن سکوت و خویشتنداری، جایز یا واجب است؛ چنان‌که با هجرت مسلمانان به مدینه و فراهم آمدن توان مقابله با مشرکان، به آنان اجازه مقابله داده شد أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ، الَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلَّا أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوَامِعُ وَبِيَعٌ وَصَلَوَاتٌ وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا وَلَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزِيزٌ یا مسلمانان برای رهایی مردان، زنان و کودکان مستضعف که در مکّه مانده بودند، به جنگ با مشرکان مأمور وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا، و در مدینه، آزاردهندگان به تبعید و قتل تهدید شدند إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ وَأَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِينًا وَالَّذِينَ يُؤْذُونَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ بِغَيْرِ مَا اكْتَسَبُوا فَقَدِ احْتَمَلُوا بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا لَئِن لَّمْ يَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَةِ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلاَّ قَلِيلا مَلْعُونِينَ أَيْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِيلا ؛ امّا در مواردی که مقابله با آزار دهندگان، غیر ممکن و سکوت و خویشتنداری اثری تربیتی داشته باشد، به صبر و استقامت، و استمداد از خداوند و تقوا سفارش شده است لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُوا أَذًى كَثِيرًا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ؛ قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ؛ چنان‌که پیامبران و پیروانشان با توکّل بر خداوند در برابر آزار مشرکان صبر می‌کردند وَمَا لَنَا أَلَّا نَتَوَكَّلَ عَلَى اللَّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَيْتُمُونَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ.

برخی، از این آیه استفاده کرده‌اند که استقامت در برابر آزار و رنج، خود نوعی توکّل است؛ چنان‌که در آیه وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ وَدَعْ أَذَاهُمْ وَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلًا درباره پیامبر اسلام آمده که صابران بر رنج، مقام متوکّلان را می‌یابند. آیات قَدْ نَعْلَمُ إِنَّهُ لَيَحْزُنُكَ الَّذِي يَقُولُونَ فَإِنَّهُمْ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَكِنَّ الظَّالِمِينَ بِآيَاتِ اللَّهِ يَجْحَدُونَ، وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِينَ؛ فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ وَلا تَسْتَعْجِل لَّهُمْ كَأَنَّهُمْ يَوْمَ يَرَوْنَ مَا يُوعَدُونَ لَمْ يَلْبَثُوا إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ بَلَاغٌ فَهَلْ يُهْلَكُ إِلَّا الْقَوْمُ الْفَاسِقُونَ و فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ با یادآوری استقامت پیامبران پیشین و پیروانشان از پیامبر و مسلمانان می‌خواهند تا در برابر آزار مشرکان شکیبا باشند. آیه ‌وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ فَإِذَا أُوذِيَ فِي اللَّهِ جَعَلَ فِتْنَةَ النَّاسِ كَعَذَابِ اللَّهِ وَلَئِنْ جَاءَ نَصْرٌ مِنْ رَبِّكَ لَيَقُولُنَّ إِنَّا كُنَّا مَعَكُمْ أَوَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِمَا فِي صُدُورِ الْعَالَمِينَ منافقان و عافیت طلبان را که با اندک سختی، از دین برمی‌گردند، نکوهیده است. برخی، منظور از ایذا را در این آیه، مشقّت و سختی عباداتی چون جهاد دانسته‌اند که گروهی به بهانه مشقّت، از زیر آن شانه خالی می‌کنند. به‌طور کلّی شاید این آیه درباره کسانی باشد که ایمان واقعی ندارند و تا زمانی که آزار نشوند، اظهار ایمان می‌کنند و معتقدند که عقلا نباید خود را برای ایمان، به زحمت و عذاب انداخت؛ بدین جهت، با اندک سختی به شرک می‌گرایند. افزون بر این موارد، گاهی با نیکوکاری ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ و تألیف قلوب از راه‌های شرعی می‌توان از آزار دیگران کاست یا حتّی محبّت آنان را به‌دست آورد. گروهی، بعضی ازدواج‌های پیامبر را مانند ازدواج او با ام‌حبیبه از دختران خاندان ابی‌سفیان به این منظور دانسته‌اند. در پاره‌ای موارد نیز خداوند، پیامبران و مؤمنان را از آزار مشرکان رهانیده یا بر یاری آنها وعده داده است؛ به‌طور مثال پیامبر اسلام دفع شرّ ریشخندگران را وعده داد إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ و بدین‌سان، ابولهب از سرسخت‌ترین دشمنان پیامبر به نفرین الهی گرفتار شد تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِّن مَّسَدٍ چنان‌که هریک از پیامبران پیشین را نیز پس از بردباری، به نوعی یاری کرد: وَلَقَدْ كُذِّبَتْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلِكَ فَصَبَرُوا عَلَى مَا كُذِّبُوا وَأُوذُوا حَتَّى أَتَاهُمْ نَصْرُنَا وَلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ وَلَقَدْ جَاءَكَ مِنْ نَبَإِ الْمُرْسَلِينَ ابراهیم را از آتش رهانید فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قَالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجَاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ، و موسی را از آزار افترا و تهمت تبرئه کرد. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ آذَوْا مُوسَى فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قَالُوا وَكَانَ عِنْدَ اللَّهِ وَجِيهًا. هم‌چنین در سوره احزاب پس از بیان راه پیش‌گیری از دست یازی فاسقان به زنان مؤمن، پیامبر و مؤمنان را به تسلّط بر منافقان، در‌صورت ادامه آزار رسانی آنان وعده داده است. چنان‌که خداوند، پیامبر را هنگام قرائت قرآن و به پا داشتن نماز، از دید کافران پنهان نگه می‌داشت و بدین‌سان از آزار مشرکان از‌جمله ابوسفیان، نضربن حارث، ابوجهل و ام‌جمیل مصون می‌ماند: وَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ جَعَلْنَا بَيْنَكَ وَبَيْنَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجَابًا مَسْتُورًا. برخی، مقصود از حِجَابًا مَسْتُورًا را دوری کافران از قرآن و هدایت و شفای آن دانسته‌اند که در مقایسه با وجه پیشین بعید به نظر می‌رسد. آیات كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ، لَنْ يَضُرُّوكُمْ إِلَّا أَذًى وَإِنْ يُقَاتِلُوكُمْ يُوَلُّوكُمُ الْأَدْبَارَ ثُمَّ لَا يُنْصَرُونَ پس از آن‌که امّت اسلام را به جهت امر به معروف و نهی از منکر و‌... بهترین امّت معرّفی کرده، به مؤمنان وعده داده که از سوی کافران جز آزاری اندک، به آنان زیانی نخواهد رسید. این مصونیت به جهت یاری خداوند است که اهل‌کتاب بر زیان رسانی به مؤمنان قدرت نمی‌یابند و فقط به اذیّت زبانی آنان می‌پردازند. در ادامه، چنین وعده داده که اگر اهل‌کتاب از حدّ آزار زبانی پا را فراتر گذارند و به جنگ بپردازند، شکست خواهند خورد. با توجّه به این آیه و استثنای حقیقی (متّصل) "أذی" از "ضرر"، چنین برداشت می‌شود که "ایذا" پایین‌ترین حدّ ضرر، یعنی گفتار آزاردهنده است؛ البتّه محقّقان، منقطع‌بودن این استثنا را که از سوی برخی ادّعا شده است، مردود دانسته‌اند...

منابع

• نصیری و مجدی، مقاله "اذیت"، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: