آرزو در معارف و سیره رضوی
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث آرزو است. "آرزو" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
مقدمه
واژۀ “منی” و “امنیه” و “تمنّی”[۱] و نیز واژه “امل” و “آمال”[۲] به معنای آرزو آمده است. امنیه صورت نفسانی آرزو است که در ذهن آرزومند ایجاد می‌شود و چه بسا دروغ باشد[۳]. اَمَل، امید داشتن به چیزی است که تحقق آن دور از انتظار است و در فارسی بدان آرزو می‌گویند[۴]. بعضی امل را به امید[۵] و انتظار تفسیر کرده‌اند[۶]. و گفته‌اند: امل به آرزوهای دست نیافتنی تعلق نمی‌گیرد[۷]. تمنّی بیشتر درباره آرزوهای نفسانی به کار می‌رود[۸]. ابن‌اثیر تمنی را در آرزوی دست یافتنی به کار برده و با نقل حدیثی از پیامبر(ص) مردم تشویق شده‌اند که از خداوند چیزهای بزرگ و بسیار آرزو کنند[۹]. ابوهلال عسکری تمنی را مفهومی در نفس و درون آدمی می‌داند که هنگام از دست دادن چیزی مورد آرزو رخ می‌دهد[۱۰]. مرز میان آرزو و امید (رجا) نزدیک است و در سخنان امام رضا(ع) “امل” و “رجا” به صورت مترادف و مفهومی هم‌افق به کار رفته است[۱۱]. هر امیدواری آرزو است، ولی هر آرزویی امیدواری نیست[۱۲].
امام رضا(ع) با نقل گفتاری از پیامبر(ص)، پس از تأکید بر ویژگی بخشایشگری و جاودانگی خداوند، یادآور شده که خداوند انتظار آرزومند را برآورده می‌کند و امیدوار به بخشش و گذشت را از درگاه خود نمی‌داند و مردم در گرفتاری‌ها تنها باید در انتظار یاری خداوند باشند و بدا به حال ناامیدان از رحمت او[۱۳]. امام رضا(ع) به نقل از امیر مؤمنان(ع) در تفسیر آیه 
اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ
[۱۴] از قول خدا یادآور شده است: بنده از من درخواست راه راست و استوار دارد و من خواسته وی را اجابت کنم و آرزوهای وی را برآورده سازم و ترس وی را به آرامش تبدیل کنم[۱۵]. امام هشتم آرزوی ابراهیم(ع) در فدا شدن فرزندش اسماعیل در راه خدا را از مصادیق آرزوی سازنده و درست شمرده است و در شرح آیه وَفَدَيْنَاهُ بِذِبْحٍ عَظِيمٍ[۱۶]، فرموده است: ابراهیم(ع) آرزو داشت به جای قربانی قوچ، فرزندش اسماعیل را در راه خدا قربانی کند. ابراهیم(ع) در پاسخ پرسش خداوند از محبوب‌ترین مردم نزد وی، از محمد(ص) و فرزندانش(ع) یاد می‌کند و خداوند به ابراهیم(ع) فرمود: حسین(ع) فرزند محمد(ص) ناجوانمردانه به دست دشمنان مسلمان‌نما کشته خواهد شد. ابراهیم(ع) با شنیدن این خبر بسیار اندوهگین شد و خداوند به وی وعده داد: اندوه و بیتابی‌ات بر حسین را جایگزین اندوهت بر ذبح فرزندت کرده‌ام و به برترین پاداش‌ها نائل خواهی آمد[۱۷]. در نظر امام رضا(ع) کسانی که آرزو و امید آرزومندان را بر آورده سازند و گرهی از کار مردم بگشایند، برترین و بزرگوارترین افرادند[۱۸].
امام رضا(ع) باورهای راستین و کردار نیک را دو ابزار راه یافتن به سعادت و بهشت می‌شمرد و آرزوی بدون عمل را نجات‌بخش نمی‌داند. زید بن موسی، فرزند موسی بن جعفر(ع)[۱۹] بر این پندار بود که اعتقاد بدون عمل نجات‌بخش است و برخلاف خواست برادرش امام رضا(ع) کارهای ناروایی را انجام داده بود. امام در نقد اندیشه و رفتار وی به سخن امام صادق(ع) استشهاد کرد. اسماعیل فرزند امام ششم(ع)، از پدر از سرانجام گناهکاران شیعه و دیگران پرسید و امام با تلاوت آیه لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلَا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ[۲۰]، آرزوی پاداش برای بدکاران مسلمان و نابکاران پیروان دیگر ادیان آسمانی را باطل و بیهوده خواند[۲۱]. امام هشتم(ع) به مردم سفارش کرده باورهای خود را در پرتو کارهای نیک تقویت و آبیاری کنند و به پیروان خود هشدار داده مبادا کارهای نیک را به بهانه دوستی اهل بیت(ع) رها کنند و یا دوستی فرزندان پیامبر(ص) را به امید کارهای نیک از دست بدهند[۲۲].
امام رضا(ع) تنها امید و آرزوی رحمت و کمک خدا را سودمند و عزت‌آفرین و خوش‌عاقبت دانسته و آرزو و انتظار گشایش از غیر خدا را بی‌سرانجام و خوارکننده معرفی کرده است. امام هشتم(ع) به نقل از پدران خود از پیامبر(ص) به نقل از خداوند فرموده است: آرزوی کمک جز از خدا به یأس و ناکامی می‌انجامد و جوینده آن جامه خواری به تن خواهد کرد و از وصل و تقرب به خدا محروم خواهد گردید[۲۳]. اهل بیت پیامبر(ص) طول امل و آرزوهای بیهوده را نکوهش کرده و آن را ویرانگر و موجب از دست رفتن فرصت‌ها و تباهی عمر و دنیاطلبی شمرده‌اند. امیرمؤمنان(ع) آرزوی دراز و بی‌سرانجام را از ترسناک‌ترین خطرهای راه خودسازی و راه خدا شمرده است[۲۴]. امام رضا(ع) دنیاطلبی را ریشه اصلی زنده شدن آرزوی دراز معرفی کرده است و چنین آرزویی را در ردیف آزمندی و حرص و قطع رحم و گزینش دنیا بر آخرت، از عوامل گرد آمدن اموال (ناروا) شمرده و به پیروان خود درباره گرفتار شدن در دام ثروت‌اندوزی از راه نامشروع و ارزش‌گریزی هشدار داده است[۲۵]. امام در روایتی یادآور شده مرگ آرزوها را بر باد می‌دهد[۲۶]. حضرت با این گفتار رهروان راه خدا را به جدیت و تلاش بیشتر برای به پایان بردن فعالیت‌های در دست اقدام تشویق کرده است. به گفته محمد بن یحیی بن عباد، امام رضا(ع) با آنکه کم شعر می‌گفت برای ترسیم بیهوده بودن آرزوهای دراز گفتار سراینده‌ای عراقی را گواه گرفت. آن شاعر مردم را از آرزوی دراز و بیهوده نکوهش کرده و یادآور شده، همه در آرزوی مهلت گرفتن از مرگ و خواهان دوام زندگی‌اند و حال آنکه مرگ به همه آرزوها و انتظارها پایان خواهد داد. وی به مردم درباره فریب خوردن به وسیله آرزوها و تخیلات دروغین هشدار داده و به آنان اندرز داده میانه‌رو باشند و از بیهودگی و خوش‌اقبالی‌های ناروا خود را دور دارند[۲۷]. ابن‌مغیره از امام شنیده است که با سروده‌ای مردم را به کار و کوشش و استفاده از فرصت‌های زودگذر تشویق کرده و به آنان هشدار داده که به آرزوهای بی‌سرانجام دل نبندند که مرگ فرصت‌ها را از آدمی می‌گیرد و راه توبه را مسدود می‌سازد و انسان خردمند در به انجام رساندن کار شتاب می‌کند[۲۸]. امام رضا(ع) در ضمن سروده‌ای نفس دروغ‌زن را از عوامل اصلی آرزوی بازگشت چیزهای از دست رفته شمرده و یاد خدا و توجه به ارزش‌ها و نعمت‌های موجود را عاملی برای مبارزه با آرزوهای دراز و یاد نعمت‌های از دست رفته قلمداد کرده است. امام یاد نعمت‌های پدید آمده در دوره پیری و فرصت‌های به دست آمده برای ذکر خدا را جایگزینی مناسب برای فرصت‌های از دست رفته دوره جوانی شمرده است[۲۹]. امام رضا(ع) در سخنی زمینه‌های هبوط آدم از بهشت به این جهان را تمنا و آرزوی رسیدن به جایگاه و منزلت اهل بیت پیامبر(ص) شمرده است[۳۰]. آرزویی که آدم از رسیدن به آن ناتوان بوده است. بر فرض صدور روایت از امام رضا(ع)، این گفته قابل تأویل است. چون پیامبران معصوم و از گناه و خطا بری‌اند و امام رضا(ع) دلایل گوناگونی بر عصمت پیامبران و آدم(ع) اقامه فرموده است[۳۱].[۳۲][۳۳]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۵، ص۲۷۶-۲۷۷؛ النهایة فی غریب الحدیث، ج۴، ص۳۶۷.
- ↑ مجمع البحرین، ج۵، ص۳۱۰.
- ↑ المفردات، ص۴۷۶.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱، ص۱۴۸-۱۴۹.
- ↑ کتاب العین، ج۸، ص۳۴۷.
- ↑ معجم مقاییس اللغة، ج۱، ص۱۴۰.
- ↑ الفروق فی اللغة، ص۲۴۰.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۱۱، ص۱۸۶.
- ↑ النهایة فی غریب الحدیث، ج۴، ص۳۶۷.
- ↑ الفروق فی اللغة، ص۱۱۶.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۱۱، ص۲۲۱.
- ↑ المحجة البیضاء، ج۸، ص۲۴۹.
- ↑ صحیفة الإمام الرضا(ع)، ص۹۳.
- ↑ «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ «و به قربانی سترگی او را بازخریدیم» سوره صافات، آیه ۱۰۷.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۲۰۹؛ الخصال، ص۵۸-۵۹.
- ↑ العدد القویة، ص۲۹۹؛ بحار الأنوار، ج۷۵، ص۳۵۸.
- ↑ أعیان الشیعة، ج۷، ص۱۲۹.
- ↑ «(کیفر و پاداش) به آرزوهای شما و آرزوهای اهل کتاب (وابسته) نیست، هر کس کار بدی کند کیفر آن را می‌بیند» سوره نساء، آیه ۱۲۳.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۲۳۵.
- ↑ فقه الرضا(ع)، ص۳۳۹.
- ↑ الأمالی، طوسی، ص۵۸۴.
- ↑ نهج البلاغة، صبحی صالح، ص۸۳.
- ↑ الخصال، ص۲۸۲.
- ↑ أعلام الدین، ص۳۰۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۷۷.
- ↑ بحارالأنوار، ج۴۹، ص۱۱۰.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۲، ص۱۷۸.
- ↑ عیون أخبار الرضا(ع)، ج۱، ص۳۰۶-۳۰۷.
- ↑ الأمالی، صدوق، ص۹۰-۹۱؛ الاحتجاج، ج۲، ص۴۲۶.
- ↑ منابع: الاحتجاج علی أهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی (قرن ۶ق)، تحقیق: سیدمحمدباقر خرسان، مشهد، نشر المرتضی، اول، ۱۴۰۳ق؛ أعلام الدین فی صفات المؤمنین، حسن بن محمد دیلمی (قرن ۸ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت علی لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۸ق؛ أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا، الأمالی، محمد بن حسن معروف به شیخ طوسی (۴۶۰ق)، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم، دار الثقافة، اول، ۱۴۱۴ق، الأمالی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، تهران، کتابچی، ششم، ۱۳۷۶ش؛ بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن بن عبدالرحیم مصطفوی (۱۴۲۶ق)، تهران، وزارة الثقافة و الإرشاد الإسلامی، اول، ۱۴۱۷ق، الخصال، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، اول، ۱۴۰۳ق، صحیفة الإمام الرضا، تحقیق و تصحیح: محمد مهدی نجفی مشهد، کنگره جهانی حضرت رضانا، اول، ۱۴۰۶ق، العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، علی بن یوسف حلی (قرن ۸ق)، تحقیق: سیدمهدی رجایی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق، عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: سیدمهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، اول، ۱۳۷۸ق؛ الفروق فی اللغة، حسن بن عبدالله معروف به ابوهلال عسکری (قرن ۵ق)، بیروت، دار الآفاق الجدیدة، اول، ۱۴۰۰ق؛ الفقه، منسوب به امام رضا(ع) (۲۰۳ق)، تحقیق: مؤسسة آل البیت له لإحیاء التراث، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا علی، اول، ۱۴۰۶ق، کتاب العین، خلیل بن أحمد فراهیدی (۱۷۵ق)، تحقیق: مهدی مخزومی - ابراهیم سامرایی، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۹ق؛ مجمع البحرین، فخر الدین بن محمد علی معروف به طریحی (۱۰۸۵ق)، تحقیق: سیداحمد حسینی، تهران، المکتبة المرتضویة، سوم، ۱۳۷۵ش؛ المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، محمد محسن بن مرتضی معروف به فیض کاشانی (۱۰۹۱ق)، تحقیق: علی اکبر غفاری، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، دوم، ۱۳۸۳ق؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، حسین بن محمدتقی معروف به محدث نوری (۱۳۲۰ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة آل البیت عل لإحیاء التراث، قم، اول، ۱۴۰۷ق؛ معجم مقاییس اللغة، احمد بن فارس قزوینی معروف به ابن فارس (۳۹۵ق)، تحقیق و تصحیح: عبدالسلام محمد هارون، قم، مکتب الإعلام الإسلامی، اول، ۱۴۰۴ق، المفردات فی غریب القرآن، حسین بن محمد معروف به راغب اصفهانی (۵۰۲ق)، تهران، دفتر نشر الکتاب، دوم، ۱۴۰۴ق، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، مبارک بن محمد شیبانی موصلی (۶۰۶ق)، تحقیق: طاهر احمد زاوی - محمود محمد طناحی، قم، اسماعیلیان، چهارم، ۱۳۶۷ ش؛ نهج البلاغة، محمد بن حسین موسوی معروف به سیدرضی (۴۰۶ق)، تحقیق و تصحیح: صبحی صالح، قم، دار الهجرة. اول، ۱۴۱۴ق.
- ↑ صادقی فدکی، سید عباس، مقاله «آرزو»، دانشنامه امام رضا، ج۱، ص ۶۶.