حجاج بن عتیک بن حارث ثقفی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث صحابه است. حجاج بن عتیک بن حارث ثقفی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حجاج بن عتیک بن حارث ثقفی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
وی از قبیله ثقیف است که در نسبت افزون بر «ثقفی»، وی را «جشمی» نیز گویند؛ زیرا جشم بن ثقیف، شاخه‌ای از قبیله ثقیف است[۱]. نام پدرش را نیز علاوه بر «عتیک»؛ «عبد»، «عبدالله»[۲] و عبید[۳] گفته‌اند که به نظر می‌رسد «عتیک» درست بوده و موارد دیگر تصحیف آن است. چنان که در بیشتر منابع نام پدرش «عتیک» آمده است. خلیفة بن خیاط[۴] او را از صحابه مدینه آمده‌ای دانسته که بعدها و در پی فتوحات در بصره سکونت کرده و پس از آن به کوفه کوچیده است. خلیفة بن خیاط[۵] در جای دیگر، در باد از صحابه‌ای که به بصره آمدند، از حجاج بن عتیک یاد کرده و گفته که وی بعدها به کوفه منتقل شد. او در بصره خانه‌ای داشت که در توسعه مسجد جامع بهره، ضمیمه آن مسجد شد[۶]. ابن حجر نیز هم در قسم اول[۷] و هم قسم سوم[۸] شرح حال او را آورده است؛ هرچند در قسم اول توضیحات بیشتری داده و گزارش‌های مربوط به صحابی بودن وی را آورده است. براساس گزارش ابن شبه، حجاج بن عتیک از کسانی بود که در زمان ولایت عتبة بن غزوان (حدود ۱۴-۱۶) به بصره آمد و سرپرستی بخشی از نواحی آن سوی مسجد بصره را بر عهده گرفت. بعدها چون میان همسرش أم جمیل و مغیرة بن شعبه، کارگزار بصره، آن داستان مشهور پیش آمد (به ادامه مدخل بنگرید)، وی به کوفه کوچ کرد، سپس در زمان امارت ابوموسی اشعری (۲۳-۲۹) مجددا به بصره بازگشت و عهده دار برخی امور از سوی ابوموسی شد[۹]. حجاج بن عتیک کارگزاری بخش فرات را در زمان عمر بن خطاب بر عهده داشت. در شعری که درباره کارگزاران عمر، خطاب به وی سروده شد، از او تقاضای بازخواست عاملان شده است. در این سروده نام عاملان عمر ذکر شده که از جمله ایشان، حجاج بن عتیک است. یک بیت این سروده چنین است: فأرسل الی الحجاج قاغرف حسابه و أرسل الی جزء و آرسل الی بشر؛ یعنی: به سوی حجاج بن عتیک بفرست و به حساب او برس، همچنین جزء و بشر را نیز فراموش مکن عمر پس از این، بخشی از اموال کارگزاران خود را از آنان گرفت (مقاسمه، مشاطره)، که از جمله آنان حجاج بن عتیک بود[۱۰]. همسر وی أم جمیل هلالیه بود که داستان روابط نامشروع مغیرة بن شعبه ثقفی به هنگام امارتش بر بصره با وی در کتب تاریخی مشهور است[۱۱]. گفته شده مغیره پس از درگذشت حجاج بن عتیک ثقفی با همسر وی ام جمیل ارتباط برقرار کرده است[۱۲]، اما این سخن صحیح نیست؛ زیرا حجاج بن عتیک تا دوره زیاد بن ابیه (حک: ۵۳) زنده بود و هنگام بازسازی مسجد بصره مسئولیت تعمیر و توسعه آن را بر عهده داشت و ستون‌های آن را از کوه‌های اهواز آورد. حجاج بن عتیک از این راه اموال فراونی به دست آورد و مردم به همین مناسبت چنین سرودند: یا حبذا الاماره ولو علی الحجاره؛ یعنی: امارت چه نیکوست گرچه بر سنگ‌ها باشد[۱۳][۱۴][۱۵].
منابع
پانویس
- ↑ کحاله، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ ابن حجر، ج۲، ص۲۸.
- ↑ طبری، ج۴، ص۶۹.
- ↑ خلیفه بن خیاط، ص۱۰۶.
- ↑ خلیفه بن خیاط، ص۳۱۱.
- ↑ خلیفة بن خیاط، ص۱۰۶.
- ↑ ابن حجر، ج۲، ص۲۸.
- ↑ ابن حجر، ج۲، ص۱۴۲.
- ↑ ابن حجر، ج۲، ص۲۹؛ این گزارش در چاپ موجود تاریخ المدینة المنوره، تحقیق فهیم شلتوت یافت نشد.
- ↑ بلاذری، انساب، ج۱۰، ص۳۸۵-۳۸۶.
- ↑ بلاذری، انساب، ج۱۰، ص۳۸۷؛ یعقوبی، ج۲، ص۱۲۶.
- ↑ طبری، ج۴، ص۶۹.
- ↑ بلاذری، فتوح، ص۲۷۲ و ۳۳۹؛ یاقوت حموی، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ ماخذ: ابن حجر / الاصابه + بلاذری / أنساب الاشراف + خلیفة بن خیاط / کتاب الطبقات + طبری / تاریخ + یاقوت حموی / معجم البلدان + بلاذری، احمد بن یحیی (م ۲۷۹)، فتوح البلدان، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م؛ کحاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۳۸۸؛ یعقوبی، احمد بن واضح (م۲۸۴)، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر.
- ↑ داداش‌نژاد، منصور، مقاله «حجاج بن عتیک بن حارث ثقفی»، دانشنامه سیره نبوی ج۳، ص: ۵-۶.