قصاص در معارف و سیره نبوی
مقدمه
- در روز قیامت نخستین چیزی که درباره آن میان مردم داوری می‌شود خون است[۱]؛
- اگر همه دنیا نابود شود نزد خدا اهمیتش کمتر از خونی است که به ناحق ریخته شود[۲]؛
- اگر اهل آسمانها و زمین در کشتن مرد مسلمانی هم‌دست شوند، هر آینه خداوند همه آنان را می‌شمارد و بی‌حساب عذاب کند[۳]؛
- ای مردم! قصاص را زنده نگه دارید و حق را زنده نگه دارید و پراکنده نشوید و [با هم اختلاف نکنید] و مسلمان و تسلیم [[[حق]]] باشید تا سالم بمانید[۴].
پیامبر گرامی اسلام(ص) علاوه بر حرکت‌های آگاهی بخش و هشداردهنده برای مبارزه با این فساد بزرگ، قانون قصاص را جایگزین این رفتار ظالمانه و جاهلانه نمود در باب قتل عمد که در جاهلیت عرب به خونریزی و جنگ‌های طولانی می‌انجامید، سه راه را مقرر نمود:
- کشتن قاتل، که اولیای مقتول با مراجعه به قاضی، تقاضای کشته شدن قاتل را می‌نمایند و دستگاه قضایی پس از ثبوت جرم، قاتل را به قتل می‌رساند.
- گرفتن دیه، در صورت موافقت اولیای مقتول، از کشته شدن قاتل صرف نظر می‌شود و به جای آن، دیه یا خون‌بهای مقتول پرداخت می‌گردد. در صورتی که قصاص تبدیل به دیه شود یکی از موارد ذیل توسط قاتل انتخاب و پرداخت می‌گردد:
- صد شتر که پنج سال را تمام کرده باشند؛
- دویست گاو سالم و متعارف؛
- هزار گوسفند سالم و متعارف؛
- دویست (حله) که هر حله عبارت از دو قطعه لباس از بُرد یمانی است؛
- هزار دینار (هزار مثقال طلای سکه دار)؛
- ده هزار درهم (ده هزار مثقال نقره سکه دار).
مهلت پرداخت دیه قتل عمد یک سال است و از مال خود قاتل پرداخت می‌شود.
- عفو و بخشودگی که قاتل مورد بخشش و گذشت اولیای مقتول واقع می‌شود، اما اسلام در مورد قتل شبه عمد، پرداخت دیه را که یکی از همان موارد پرداخت دیه در قتل عمد است. با کمی تخفیف در سن شترها و مدت پرداخت در طول دو سال، بر قاتل واجب می‌داند که او باید از ثروت خویش بپردازد.
در قتل خطای محض نیز باید دیه پرداخت گردد. دیه آن نیز یکی از موارد مذکور در قتل عمد با مقداری تخفیف در سن شترهاست و مهلت پرداخت آن سه سال می‌باشد.
پرداخت این دیه بر عهده خویشاوندان ذکور قاتل است که باید از مال خود بدهند. و نمی‌توانند عوضش را از قاتل بگیرند.
در قتل مسلمان، اعم از مرد یا زن، بزرگ یا کوچک، عاقل یا دیوانه، علاوه بر دیه، جانی باید کفاره هم بدهد.
در قتل عمد، کفاره جمع واجب است؛ یعنی آزاد کردن یک عبد، دو ماه روزه و اطعام شصت فقیر.
در قتل شبه عمد و خطای محض، یک کفاره به ترتیب واجب است: (یک عید آزاد کند و در صورت عدم امکان، دو ماه روزه بگیرد و اگر نتوانست به شصت فقیر غذا بدهد.) در قتل کافر کفاره نیاز نیست[۵].
آنچه از احکام مربوط به قصاص و دیات بیان شد، بخشی از قوانین این باب بود که اصل آن و بعضی از فروع آن توسط رسول گرامی اسلام(ص) برای مردم تبیین گردید و آنان موظف شدند در حوادثی که منجر به قتل و جنایت می‌شود، طبق آن عمل نمایند و سنت‌های زمان جاهلیت را در انتقام‌گیری و خونخواهی به فراموشی بسپارند و به این ترتیب آن حضرت موفق شد به سنت‌های ظالمانه و سفاکی‌ها و خونریزی‌های جاهلانه خاتمه بخشد و یکی از اهداف مهم خویش را عملی نماید؛ زیرا حکم قصاص یک تهدید جدی بود برای افرادی که در اثر خشم یا طمع یا انگیزه‌های دیگر وسوسه می‌شدند که اقدام به جنایت کنند. از طرف دیگر، دفاعی بود از حقوق مظلومان و انسان‌های عادی که بتوانند در پناه این قانون از امنیت اجتماعی بهره‌مند باشند. در حقیقت، قانون قصاص هم پیش‌گیری از قتل و جنایت کرد و هم درمان این بیماری مهلک را به عهده گرفت.
قرآن نیز با اصل قصاص مخالفتی ندارد و حتی آن را عاملی عنوان کرده که مصلحت عموم با آن تأمین می‌شود، پس اسلام حکم قصاص را تعدیل کرده است.[۶]
