روح المعانی (کتاب)

روح المعانی
زبان	عربی
نویسنده	شهاب الدین سید محمود آلوسی
ناشر	[[:رده:انتشارات انتشارات دار الکتب العلمية|انتشارات انتشارات دار الکتب العلمية]][[رده:انتشارات انتشارات دار الکتب العلمية]]
محل نشر	بیروت، لبنان
سال نشر	۱۴۱۵ ق‌، ۱۹۹۴ م‌، ۱۳۷۳ ش

روح المعانی کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم می‌‏باشد. این کتاب اثر شهاب الدین سید محمود آلوسی است و انتشارات دار الکتب العلمية انتشار آن را به عهده داشته‌ است.

دربارهٔ کتاب

روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، به زبان عربی، نام تفسیری است که نویسنده آن ابوالفضل شهاب الدین سید محمود افندی آلوسی بغدادی است که در سال ۱۲۱۷ق در محلّه کرخ بغداد به دنیا آمده و در سال ۲۵ ذی‌القعده ۱۲۷۰ق، در روز جمعه از دنیا رفته و در مقبره معروف کرخی در کرخ به خاک سپرده شده است. او از عالمان بزرگ حنفی مذهب قرن سیزدهم در بغداد محسوب می‌شود که در علوم معقول و منقول به‌ویژه تفسیر و فقه از برجستگان نامدار زمان خویش است.

آلوسی بیشترین دانش خویش را از خالد نقشبندی و علی سویدی و پدر دانشمند خویش برگرفته و همزمان با کسب علوم به تدریس و تألیف در مدارس حنفی بغداد مشغول بوده است و شاگردان فراوانی نزد او به تلمّذ پرداخته‌اند. حافظه قوی و قدرت استدلال آلوسی زبانزد خاص و عام بوده و خود نیز گوید: «هرگز ذهنم آنچه را که من بدو سپرده‌ام به من خیانت نورزیده و اندیشه‌ام برای حلّ هر مشکلی که او را خوانده‌ام، اجابتم نموده است». در آغاز، عهده‌دار منصب افتاء بود ولی در سال ۱۲۶۳ق، آن را رها کرد و سالیان پایانی عمر را در تفسیر و توجه به قرآن کریم و نگارش آن به سر برد و پس از اتمام آن به قسطنطنیه روی آورد و تفسیرش را بر سلطان عبدالمجید خان (پادشاه عثمانی) عرضه داشت و سخت مورد توجه او واقع گردید.

آلوسی دانشمندی آگاه به مذاهب اسلامی بود و هر چند به طور رسمی در سلک حنفیان و فقیه و مفسری حنفی به حساب می‌آید، اما در اواخر عمرش تمایل فراوانی به اجتهاد پیدا کرد و منهج تفسیری او نیز گویای روش اجتهادی‌اش در تفسیر می‌باشد. او در همان آغاز جوانی در کشف معانی و مفاهیم قرآن کریم سخت کنجکاو بوده و پس از آموختن علم تفسیر و اندوخته‌های علمی فراوان از دانشمندان زمان خود، در صدد نگارش تفسیر قرآن بر می‌آید، اما در عین حال در این باره سخت مردّد و دو دل بوده است تا این که در سن ۴۳ سالگی در شب جمعه‌ای در سال ۱۲۵۲ق، در خواب می‌بیند که خدای متعال او را به در نوردیدن آسمان‌ها و زمین فرمان می‌دهد و او در طول و عرض آسمان‌ها به در نوردیدن آنها مشغول می‌شود، تا این که یک دستش را به سوی آسمان بالا و دست دیگر را به دریایی در زمین فرو می‌برد و آنگاه از خواب بیدار می‌شود و تعبیر خواب خویش را در کتاب‌های تعبیر خواب، اشاره به تألیفِ تفسیری از قرآن می‌یابد.

بیشترین منابع و مآخذ تفسیری آلوسی، تفاسیری چون: «تفسیر ابن عطیه»، «تفسیر ابوحیّان»، «تفسیر الکشاف زمخشری»، «تفسیر ابی السعود»، «تفسیر بیضاوی» و «تفسیر فخر رازی» بوده است.

آلوسی پس از نقل آراء گوناگون در تفسیر آیات، با دقت به نقد و بررسی آنها می‌پردازد. از آنجا که او بر مذهب اهل سنت، آن هم با گرایش سَلَفی است، معتزله و شیعه را سخت مورد تاخت و تاز قرار می‌دهد و گاهی نیز در این باره افراط می‌ورزد و چه بسا از سر خشم، عفّت قلم و زمامِ شکیبایی را نیز از دست می‌دهد و ناخواسته رشته مِهر و وفاق را نیز می‌گسلد. آلوسی در ترکیب نحویِ آیات و بیان نکات بلاغی، دقت نظر و موشکافی‌های خاصی دارد. او ضمن تدبر عمیق در آیات از روایات نیز به مناسبت‌های گوناگون بهره می‌جوید، ولی روایات ضعیف و اسرائیلیات را سخت مورد هجمه قرار می‌دهد و مفسرانی را که به دام این‌گونه روایات افتاده‌اند به سُخره می‌گیرد. آلوسی در تفسیرش کم و بیش به نکات عرفانی نیز اشاره می‌کند و از بیان نکته‌های رمزی و عرفانی که بیشتر در تفاسیری چون تفسیر قشیری و ابن عربی دیده می‌شود، خودداری نمی‌ورزد.

در این تفسیر، مناسبات میان سوره‌ها همچون تفسیر فخر رازی به روشنی بیان گردیده و اهتمام خاصّی هم به بیان اسباب نزول آیات شده و در حیطه معانی لغات نیز به اشعاری از شعر عرب استشهاد شده است. سبک و شیوه آلوسی شباهت‌های فراوانی به شیوه فخر رازی دارد، ولی از جهت روانی در نثر به پای او نمی‌رسد و در تفسیر آیات الاحکام نیز، هر چند به بیان ادلّه گوناگون مذاهب فقهی می‌پردازد، اما گستردگی تفسیر او از این جهت هم به گستردگیِ همه‌جانبه تفسیر فخر رازی نمی‌رسد.

عمده امتیاز تفسیر آلوسی در تفسیر آیات: «استقلال علمی» و احاطه کامل او در «علم تفسیر» و «قدرت استدلال» اوست. عامل اصلی در تاخت و تاز او نیز، بر شماری از مفسران که در آن قدرت نقّادی خویش را به نمایش گذاشته، همانا احاطه علمی و استقلال رأی و نظر او در موضوعات گوناگون قرآن کریم است. با این همه او در تفسیرش در مسائل اصول و فروع، نسبت به مذهب سَلَف تعصب ورزیده و در مقام نقد و بررسی، لحنِ خشن و قلم گزنده را جایگزین نرمی و مدارا نموده است. شاید شرایط اجتماعی و روابط پرتنش مذهبی آن روز در شکل‌گیری چنین برخوردهایی بی‌تأثیر نبوده است.

آلوسی در آغاز جلد اول، مقدمه عالمانه و جامعی در «تفسیر» و معنی «تفسیر به رأی»، تحقیق در واژه «قرآن»، «غیر مخلوق بودن قرآن»، «مراد از احرف سبعه که قرآن بدان نازل شده»، «جمع قرآن و ترتیب آن»، و «وجه اعجاز قرآن» نگاشته است که حدود چهل صفحه از اثر سی جزئی در ۱۵ مجلّداش را در بر می‌گیرد.

فهرست کتاب

در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.

دریافت متن

• دریافت متن دیجیتال کتاب از کتابخانه مدرسه فقاهت