ابو سلمه مخزومی

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابو سلمه مخزومی در قرآن | ابو سلمه مخزومی در حدیث | ابو سلمه مخزومی در کلام اسلامی

مقدمه

ابوسلمه، از قبیله قریش و تیره بنی‌مخزوم، مادرش "برّه" دختر عبدالمطّلب بن هاشم (عمه رسول‌خدا) بود. او، پیامبر و حمزه، با هم برادر رضاعی بودند؛ زیرا ثویبه کنیز ابولهب، آنها را شیر داده بود .

وی را یازدهمین مسلمان دانسته‌اند. گفته‌اند: با گروهی خدمت رسول خدا رسید و پیامبر، اسلام را بر آنها عرضه و آیاتی از قرآن را بر آنان قرائت کرد و مسلمان شدند. ابوسلمه، یکی‌از هفده نفر قریشی بود که هنگام بعثت، نوشتن می‌دانست. او و همسرش ام‌ سلمه که پس از شهادت شوهرش، افتخار همسری پیامبر(ص) را یافت، از نخستین مسلمانانی بودند که به حبشه مهاجرت کردند. در بازگشت، در پناه دایی‌اش ابوطالب وارد مکّه شد. چون از آزار و اذیّت مشرکان قریش درامان نماند، پس از آن‌که فهمید گروهی از مردم مدینه، ایمان آورده‌اند، به آنجا هجرت کرد. او را نخستین صحابی دانسته‌اند که یک سال پیش از بیعت عقبه، به مدینه مهاجرت کرد. دربین راه، مردانی از تیره بنی‌مغیره، همسرش امّ‌سلمه را که از آن قبیله بود و افرادی از بنی‌عبدالاسد، فرزندش سَلَمه را که در دامان مادر بود، از روی تعصّب قبیله‌ای، از او جدا کردند و مانع رفتن آنان با ابوسلمه شدند؛ ولی آنان پس از نزدیک یک سال دوری و تحمّل مشکلات، توانستند خود را به مدینه رسانده، به ابوسلمه ملحق شوند.

پیامبر(ص) پس از هجرت، بین او و سعد بن‌ خیثمه عقد اخوّت بست. وی افتخار حضور در جنگ بدر و جانشینی پیامبر در مدینه در غزوه ذی‌العشیره را داشته است. در جنگ اُحد، مجروح و با همان حال، در غزوه حمراءالاسد نیز با پیامبر(ص) همراه شد. پس از یک ماه که زخم بازوی خود را مداوا کرد و به ظاهر بهبود یافت، پیامبر، وی را به فرماندهی گروهی صد وپنجاه نفری برگزید و ضمن سفارش به تقوا و خیر، به سوی قَطَن (سرزمین بنی‌اسد) فرستاد. هنگام بازگشت از این سریّه، بر اثر جراحتی که در جنگ اُحد برداشته بود، در روزهای پایانی ماه جمادی‌الآخر چهارم هجری از دنیا رفت و در مدینه دفن شد .

گفته شده که هنگام مرگش دعا کرد: خداوند جانشین خوبی برای او در خانواده‌اش قرار دهد. و نیز گفته‌اند: درواپسین لحظات حیاتش، پیامبر بر بالین وی حاضر شد. برای او دعا کرد و پس از مفارقت روح از بدنش، چشمان او را برهم نهاد. طبری می‌نویسد: پیامبر در نماز بر جنازه او نُه تکبیر گفت، و در پاسخ کسانی‌که پنداشتند برای پیامبر(ص) سهو یا نسیانی رخ داده، فرمود: اگر بر «ابی‌سلمه» هزار تکبیر هم گفته شود، سزاوار آن است.

ابوسلمه در شان نزول

ذیل چندین آیه از ابوسلمه یاد شده که شأن نزولِ آنها بوده است:

1. بنابه گزارش بلنسی آیه ﴿مَنِ اهْتَدَى فَإِنَّمَا يَهْتَدِي لِنَفْسِهِ وَمَنْ ضَلَّ فَإِنَّمَا يَضِلُّ عَلَيْهَا وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَمَا كُنَّا مُعَذِّبِينَ حَتَّى نَبْعَثَ رَسُولًا﴾ در شأن ابوسلمه مؤمن نازل شده است.
2. قرطبی در سبب نزول آیه ﴿وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ قُتِلُوا أَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللَّهُ رِزْقًا حَسَنًا وَإِنَّ اللَّهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِقِينَ لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَإِنَّ اللَّهَ لَعَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ می‌نویسد: با درگذشت عثمان‌ بن‌ مظعون و ابوسلمه در مدینه، بعضی از مسلمانان، شهادت‌ در راه خدا را (برای مهاجران) برتر از مرگ طبیعی می‌دانستند که در پی آن، این آیه نازل شد و آنان را برابر قرار داد.
3. از سوی برخی، مقصود از ﴿مَنْ يَأْتِي آمِنًا﴾ ابوسلمه دانسته شده است: ﴿أَفَمَنْ يُلْقَى فِي النَّارِ خَيْرٌ أَمْ مَنْ يَأْتِي آمِنًا يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾ جز این، در ذیل چند آیه از ابو سلمه مؤمن و برادر کافرش اسود بن ‌عبدالاسد در مقابل هم یاد شده است. گویا این گروه از مفسّران درصدد برآمده‌اند با ذکر نام آن دو در ذیل این آیات که نوعی تقابل میان کافر و مؤمن را بیان می‌کند، نمونه‌ای از این تقابل را در صدراسلام نشان دهند.

فراء در معانی القرآن می‌گوید: آیات ﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَيَقُولُ هَاؤُمُ اقْرَؤُوا كِتَابِيَهْ إِنِّي ظَنَنتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسَابِيَهْ فَهُوَ فِي عِيشَةٍ رَّاضِيَةٍ فِي جَنَّةٍ عَالِيَةٍ قُطُوفُهَا دَانِيَةٌ كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِيئًا بِمَا أَسْلَفْتُمْ فِي الأَيَّامِ الْخَالِيَةِ﴾ در شأن ابوسلمه نازل شد. و سیزده آیه بعد از آن در شأن اسود برادر وی فرود آمد. این شأن نزول را سمرقندی نیز از ابن‌عبّاس و قرطبی از ضحاک‌ و مقاتل نقل کرده است.

به نقل از ابن‌عبّاس، آیات ﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا وَيَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا وَيَصْلَى سَعِيرًا إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ ﴾ نیز در شأن ابوسلمه و برادرش دانسته شده است. در تفسیر قمی همین شأن نزول به نقل از امام باقر(ع) دیده می‌شود.

ذیل آیات ﴿وَاضْرِبْ لَهُم مَّثَلا رَّجُلَيْنِ جَعَلْنَا لِأَحَدِهِمَا جَنَّتَيْنِ مِنْ أَعْنَابٍ وَحَفَفْنَاهُمَا بِنَخْلٍ وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمَا زَرْعًا كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَهَا وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئًا وَفَجَّرْنَا خِلالَهُمَا نَهَرًا وَكَانَ لَهُ ثَمَرٌ فَقَالَ لِصَاحِبِهِ وَهُوَ يُحَاوِرُهُ أَنَا أَكْثَرُ مِنكَ مَالا وَأَعَزُّ نَفَرًا ﴾ در کنار چند نظر درباره شأن نزول آن، از ابن‌عبّاس و کلبی نقل است که این آیات در شأن ابوسلمه و برادرش اسود نازل شده است.. این آیات که تا آیه ۴۳ یک سیاق دارد، تمثیلی از حال دو برادر است که یکی از آن دو دارای دو باغ پر ثمر بوده و در حالی که خود را نیرومندتر و ثروتمندتر از رفیقش می‌دانسته، به این پندار رسیده است که هر آن‌چه دارد، زوال‌ناپذیر است و همین پندار، سبب انکار قیامت و کفر وی شده، نصایح برادرش در او بی‌اثر می‌ماند. آن‌گاه که خداوند، همه آن‌چه را به او داده می‌گیرد، به شدّت پشیمان شده، آرزو می‌کند که ای کاش به پروردگارش شرک نمی‌ورزید! قرطبی در ذیل آیه پیشین از سوره کهف، به نقل از ثعلبی و قشیری می‌نویسد: ﴿قَائِلٌ ﴾ و ﴿قَرِينٌ﴾ در آیه ﴿قَالَ قَائِلٌ مِنْهُمْ إِنِّي كَانَ لِي قَرِينٌ﴾ وی می‌نویسد: هر یک از این دو برادر، چهار هزار دینار به ارث برده بود. یکی از آن دو همه دارایی‌اش را در راه خدا انفاق کرد و آن‌گاه از برادرش خیری خواست و او ـ چنان که ادامه آیات اشاره دارد ـ در مقابل درخواست برادرش به توبیخ وی و اینکه چرا از تصدیق‌کنندگان و ایمان دارندگان به معاد است، پرداخت.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

• خراسانی، محمد، مقاله «ابو سلمه مخزومی»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱

پانویس