لوح

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. لوح از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: لوح در قرآن - لوح در حدیث - لوح در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

معناشناسی

واژۀ "لوح" در لغت به معنای صفحه ایی است چوبین یا استخوانی پهن شده که در روزگار قدیم بر آن می نوشته اند و در اصطلاح دینی، مرتبه ایی است که حقایق جهان هستی را بر ان نوشته اند

لوح محفوظ و لوح محو و اثبات

مقاله‌های اصلی: لوح محفوظ و لوح محو و اثبات

با توجه به منابع اسلامی، دو نوع لوح وجود دارد، لوحی که در آن محو و اثبات امور توسط پروردگار صورت می‌گیرد و لوحی که در آن تمامی موجودات هستی با تمام حقیقت و واقعیتشان منعکس‌اند و از این روست که اگر کسی بدین لوح دست یابد و از آن آگاه گردد، گویا بر همه چیز عالم آگاه گشته است. به عبارتی دیگر دو نوع لوح عبارت است از، لوح محفوظ که از آن به "ام الکتاب"، "کتاب مبین" و "کتاب مکنون" هم تعبیر می‌شود و لوح محو و اثبات.

توضیح اینکه حوادث جهان هستی دو مرحله دارند، مرحلۀ قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد؛ در لسان آیات و روایات حوادث این مرحله در ام الکتاب یا لوح محفوظ ثبت شده است. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است و بنابر برخی تفاسیر تنها برخی از اولیای خداوند به تناسب جایگاه و منزلت خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند و دیگر "مرحلۀ غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط"، در این مرحله شخص از علل حوادث آگاه است، اما ممکن است تمام شرائط و موانع آن نزد او روشن نباشد، و لذا نمی‌تواند به طور قطع از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند و این همان چیزی است که در لسان آیات و روایات از آن تعبیر به لوح محو و اثبات شده است. ذیل آیۀ وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ امام صادق (ع) در رابطه با لوح محفوظ و علم خداوند می فرمایند: «هر امری را که خداوند اراده می‌کند، قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در علم الهی موجود بوده است». تفاوت علم خداوند با علوم انبیاء و اولیاء در اینجا ظاهر می‌شود، یعنی علاوه بر اینکه علم خداوند ذاتی و مستقل است و علم معصومین اکتسابی و غیرمستقل، یکی جنبه قطعیت دارد و دیگری ندارد.

قرآن و لوح محفوظ

برخی از آیاتی که درباره لوح محفوظ آمده، عبارتند از: يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ، وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِين.

لوح محفوظ منبع علم امام

با توجه به آیۀ إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لّا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ» و با توجه به آیۀ تطهیر که در مورد خاندان پیامبر (ص) است روشن می‌شود مصادیق بارز "مطهرون" که قادر به تماس با "کتاب مکنون" ـ لوح محفوظ و یا ام الکتاب ـ هستند و از آن باخبرند، پیامبر (ص) و خاندان ایشان هستند. امام کامل‏ترین انسان عهد خود و مظهر تام اسماء و صفات خدایی است و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعۀ شخصی آشناست؛ منتها نکته این است که این گونه موهبتی به موجب ادلۀ عقلی و نقلی که آن را اثبات می‏‌کند قابل هیچ‌گونه تخلف نیست و تغیر نمی‏‌پذیرد و به اصطلاح علم است به آنچه در لوح محفوظ ثبت شده است؛ یعنی امام به آنچه در لوح محفوظ هست علم دارد. بنابراین یکی از راه‌های علوم غیبی امامان (ع) آگاهی به لوح محفوظ یا ام الکتاب است.

روایات دربارۀ منبع علم بودن لوح محفوظ برای امام

روایاتی نیز در این زمینه وارد شده است مانند: امیرالمؤمنین (ع) می فرمایند: «من صاحب و عالم بر لوح محفوظم و خداوند تمام آنچه را از علوم و دانش‌ها در آن است بر من الهام فرموده است».

تکلیف آور نبودن علم به لوح محفوظ

البته باید توجه داشت، علم امام به لوح محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی کند، زیرا تکلیف همواره از راه امکان و اختیار به فعل تعلق می‏‌گیرد و از راه این که فعل و ترک هر دو در اختیار مکلف‌اند، فعل یا ترک خواسته می‏‌شود، اما از جهت حتمی بودن، محال است فعل مورد تکلیف قرار گیرد.

پرسش‌های وابسته

1. رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
2. رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• علم معصوم
• علم غیب معصوم

منابع

1. غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید
2. رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر
3. پارسانسب، گل‌افشان؛ پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا
4. هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه
5. رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام
6. میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث
7. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن
8. معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران
9. مطهری، مجتبی، علم لدنی
10. منصورنژاد، محمد، وحی
11. رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن
12. دیاری بیگدلی؛ محمد تقی، قاسمی، حسین، نیری، عصمت، بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی
13. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
14. مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن
15. فرهنگ شیعه