ام‌کلثوم دختر پیامبر خاتم
این مدخل زیرشاخهٔ بحث فرزندان پیامبر خاتم است. ام‌کلثوم دختر پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ام‌کلثوم دختر پیامبر خاتم در تاریخ اسلامی - پرسش‌های مرتبطامکلثوم دختر پیامبر اکرم (ص) و حضرت خدیجه است. او ابتدا با عتیبه پسر ابولهب ازدواج کرد، لکن بعد از نزول سوره مسد به دستور ابولهب او را طلاق داد. بعد از آن ام کلثوم همواره همراه پدر بزرگوارش بود و پس از مسلمان شدن مادرش او هم مسلمان شد و به مدینه مهاجرت کرد. بعد از وفات خواهرش رقیه که همسر عثمان بود، با او ازدواج کرد و در اثر ضرباتی که عثمان به او زده بود وفات کرد.
نسب
پیامبر اکرم (ص) بعد از ازدواج با حضرت خدیجه دارای شش فرزند، دو پسر و چهار دختر شدند: قاسم و عبدالله معروف به طیب و طاهر، زینب، ام‌کلثوم، رقیه و فاطمه (س)[۱].
ام کلثوم با پسر ابولهب، عتیبه ازدواج کرده بود، زمانی که رسول اکرم (ص) به پیامبری مبعوث شدند و خداوند سوره مسد را در شأن ابولهب و ام جمیله، پدر و مادر عتیبه نازل کرد، ابولهب به پسرانش گفت: اگر دختران محمد را طلاق ندهید همواره با شما قهر خواهم بود و عتبه و عتیبه بدون اینکه با دختران پیامبر نزدیکی کرده باشند آنها را طلاق دادند[۲][۳]
عتیبه پس از طلاق دادن ام‌کلثوم، پیش پیامبر اکرم (ص) آمد و در کمال بی‌ادبی گفت: "من به دین تو کافرم، دخترت را هم طلاق دادم. نه مرا دوست داشته باش و نه شما را دوست دارم". سپس به رسول اکرم (ص) حمله و پیراهن آن حضرت را پاره کرد[۴].
ازدواج با عثمان بن عفان
ام کلثوم همواره در مکه و همراه پدر بزرگوارش بود و پس از مسلمان شدن مادرش خدیجه او هم مسلمان شد و رسول خدا (ص) هنگامی که از زن‌ها بیعت می‌گرفت از او و خواهرانش نیز بیعت گرفت. هنگامی که پیامبر (ص) به مدینه هجرت فرمود، ام کلثوم هم همراه دیگر کسانی که تحت تکفل پیامبر (ص) بودند به مدینه هجرت کرد و چون رقیه دختر رسول خدا (ص) درگذشت، سه ماه بعد از وفات رقیه[۵]، عثمان با ام کلثوم که دوشیزه بود ازدواج نمود. مراسم عقد در ماه ربیع الاول سال سوم هجری بود و در ماه جمادی الثانی همان سال به خانه عثمان برده شد و از او بچه‌ای به دنیا نیاورد[۶].[۷]
وفات ام کلثوم
در مورد چگونگی وفات ام کلثوم، امام صادق (ع) فرمودند: «زمانی که عثمان بن عفان عموی خود مغیرة بن ابی العاص که پیامبر (ص) خون وی را هدر اعلام فرموده بود پناه داد، به ام کلثوم دختر رسول خدا (ص) گفت: پدرت را از این ماجرا باخبر نکن. سپس عمویش را در جالباسی مخفی نمود. پیامبر (ص) از طریق وحی از مکان مغیره آگاه شد و به علی (ع) فرمود: شمشیرت را بردار و به خانه دختر پسر عمویت برو اگر به مغیره دست یافتی او را به قتل برسان. علی (ع) مغیره را پیدا نکرد و به سوی پیامبر (ص) بازگشت و عرض کرد یا رسول‌الله وی را نیافتم. پیامبر (ص) فرمود: به من وحی رسید که او در جالباسی است. عثمان نزد پیامبر (ص) آمد و از پیامبر امان خواست و پیامبر (ص) امان نداد تا اینکه عثمان سه بار آمد و خیلی اصرار نمود. مرتبه چهارم پیامبر (ص) سر خود را بلند کرد و فرمود: اگر بعد از سه روز وی را بیابم به قتل می‌رسانم. عثمان سه روز از مغیره پذیرایی کرد و در روز چهارم او را تجهیز نمود و بیرون فرستاد. مغیره در اطراف مدینه زیر سایه درختی برای استراحت نشسته بود که به پیامبر (ص) وحی رسید و از مکان مغیره خبر داد. پیامبر (ص) به علی (ع) دستور داد تا با عمار و یک نفر دیگر به سراغ مغیرة بن ابی العاص برود و او را زیر فلان درخت به قتل برساند.
امیرالمؤمنین (ع) آمدند و مغیره را کشتند. عثمان، ام کلثوم دختر رسول خدا (ص) را کتک زد و گفت: تو پدرت را آگاه ساختی. ام کلثوم کسی را پیش پیامبر (ص) فرستاد و از شوهرش شکایت کرد. پیامبر (ص) نیز به دخترش پیام فرستاد حیای خود را حفظ کن. ام کلثوم چند بار شکایت خود را تکرار کرد تا اینکه در مرتبه چهارم پیامبر (ص) به علی (ع) دستور داد و فرمود: شمشیر بردار و به خانه ام کلثوم برو و او را با خود بیاور و اگر کسی مانع کارت شد با شمشیر قطعه قطعه‌اش کن. سپس خود پیامبر (ص) به در خانه عثمان آمد و علی (ع) ام کلثوم را بیرون آورد. وقتی پدرش را دید صدای گریه‌اش بلند شد و رسول خدا (ص) محزون شد و گریه نمود و دخترش را در روز یکشنبه به خانه‌اش برد و آثار کتک را در بدن ام کلثوم مشاهده نمود. عثمان شب‌ها را با کنیزش به سر برد و دختر رسول خدا (ص) روز چهارشنبه از دنیا رفت.
فاطمه (س) و زنان مؤمنین به دستور رسول خدا (ص) در تشییع جنازه وی شرکت کردند و عثمان نیز به تشییع جنازه آمد. پیامبر (ص) تا عثمان را دید، فرمود: هر کس شب گذشته با همسرش یا با کنیزش نزدیکی کرده دنبال جنازه نیاید. پیامبر (ص) سه بار این حرف را تکرار کرد ولی عثمان برنگشت. پیامبر (ص) مرتبه چهارم فرمود: اگر برنگردد نامش را می‌گویم. عثمان دست روی شکم خود گذاشت و به عبد خود تکیه نمود و گفت: یا رسول‌الله من شکم درد دارم اگر اذن بدهی من برگردم. فرمود برگرد. پیامبر (ص) به همراه فاطمه (س) و زنان مؤمنین و مهاجرین بر جنازه دخترش نماز خواند»[۸]. ام کلثوم در شعبان سال نهم هجرت از دنیا رفت[۹]، "اسماء بنت عمیس" و صفیه دختر عبدالمطلب و زنان انصار از جمله ام عطیه و لیلی بنت قانف الثقفیه او را غسل دادند. علی (ع) با فضل بن عباس و اسامة بن زید وارد قبر شده و او را به خاک سپردند[۱۰].[۱۱]
ام‌کلثوم دختر پیامبر (ص)
سومین دختر رسول خدا(ص) امّ‌کلثوم است. او با همین کنیه معروف شده و هیچ یک از مورخان نام او را ذکر نکرده‌اند. رقیه و امّ‌کلثوم از دختران رسول خدا(ص) با دو تن از فرزندان ابولهب به نام عتبه و عتیبه ازدواج کرده بودند، ولی پس از نکوهش ابولهب و همسرش از زبان وحی او به فرزندانش دستور داد از دختران پیامبر جدا شوند و آنها دستور پدرشان را اجرا کرده و با دختران رسول خدا(ص) متارکه نمودند. ولی مورخان و محدثان درباره عتیبه مطلب و حادثه جالبی نقل نموده‌اند که می‌توان آن را به عنوان یکی از معجزات رسول خدا(ص) ذکر کرد و آن حادثه این است: با آنکه عتیبه حاضر به زندگی با امّ‌کلثوم نگردید ولی باز هم شعله کینه و عداوتش نسبت به رسول خدا(ص) خاموش نشد و تصمیم گرفت عناد و لجاجت خویش را به طریق دیگری اعمال کند. او در حالی که برای تجارت با عده‌ای عازم سفر به شام بود، نزد رسول خدا(ص) رفت و خطاب به آن حضرت گفت: كفرت بدينك و فارقت ابنتط لا تحبني و لا احبك؛ «دیدی چگونه آیین تو را نپذیرفتم و دخترت را طلاق گفتم؟! من با تو دشمنم همان‌گونه که تو با من دشمنی». آن‌گاه جسارت و بی‌ادبی را به آنجا رساند که گوشه‌ای از لباس پیامبر را گرفت و با شدت به سوی خود کشید؛ به طوری که یقه آن حضرت پاره گردید.
رسول خدا در پاسخ این جسارت و بی‌ادبی عتیبه، چنین فرمود: «اما إني أسأل الله أن يسلط عليك كلبة»، «من هم از خدا می‌خواهم سگی را بر تو مسلط کند». عتیبه پس از این جریان مکه را به سوی شام ترک نمود تا این که شبی در گوشه‌ای از بیابان شامات، به نام «زرقا» در حالی که به استراحت پرداخته بودند، مورد حمله شیری قرار گرفت و بدن او در زیر پنجه‌های قوی شیر تکه تکه گردید و نفرین رسول خدا(ص) در مورد او به اجابت رسید[۱۲]. ام‌کلثوم در سال نهم هجرت در مدینه بدرود حیات گفت و رسول خدا(ص) در تشییع دخترش شرکت کرد و بر پیکر او نماز خواند. در کتب تاریخ و رجال اهل سنت، نقل شده است که رسول خدا(ص) به هنگام دفن امّ‌کلثوم فرمود: «أفيكم أحد لم يقارف الليلة»[۱۳] یا «من لم يقارف الليلة فليدخل»[۱۴]. از میان جمع حاضر که عثمان نیز جزو آنها بود، سه تن اعلام آمادگی نموده و داخل قبر شدند: امیرمؤمنان(ع)، فضل بن عباس و اسامة بن زید و بدین‌گونه مراسم خاکسپاری پیکر امّ‌کلثوم بدون مشارکت همسرش عثمان انجام پذیرفت. این موضوع در منابع حدیثی اهل سنت در طی حدیث‌های متعدد و با مختصر تفاوت در متن آن نقل گردیده است. در متن بعضی از این احادیث به جای «ام کلثوم»، «رقیه» آمده است و در بعضی از آنها بدون ذکر نام و ابنة لرسول الله عنوان شده است. ولی هم‌زمان بودن فوت رقیه با جنگ بدر و دفن پیکر او قبل از مراجعت رسول خدا(ص)، صحت نظر علمای تراجم و وقوع این جریان به هنگام دفن امّ‌کلثوم را تأیید می‌کند[۱۵].[۱۶]
منابع
پانویس
- ↑ قرب الاسناد، حمیری، ص۹؛ ابن کثیر، السیرة النبویه، ج۱، ص۲۶۳؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۲۸؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۱، ص۳۹۶ ـ ۴۰۵.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۲۹-۳۰؛ الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۸۳۹-۱۸۴۰؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۶، ص۳۸۴.
- ↑ ر. ک: علی‌زاده، فرهاد، مقاله «رقیه و ام‌کلثوم دختران رسول خدا»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۴۵.
- ↑ ر. ک: محمدزاده، حبیب، رقیه و ام‌کلثوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۳۸۸.
- ↑ الطبقات الکبری، ابن سعد، ج۸، ص۳۰-۳۱.
- ↑ تاریخ الطبری، طبری، ج۲، ص۴۹۱.
- ↑ ر. ک: علی‌زاده، فرهاد، مقاله «رقیه و ام‌کلثوم دختران رسول خدا»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۴۵.
- ↑ فروع کافی، کلینی، ج۳، ص۲۵۱-۲۵۳.
- ↑ تاریخ خلیفة بن خیاط، خلیفة بن خیاط، ص۴۵.
- ↑ الذریة الطاهرة النبویه، دولابی، ص۸۸.
- ↑ ر. ک: علی‌زاده، فرهاد، مقاله «رقیه و ام‌کلثوم دختران رسول خدا»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم، ج۲، ص۲۴۵-۲۴۷؛ محمدزاده، حبیب، رقیه و ام‌کلثوم، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۹.
- ↑ ذخائر العقبی، محب الدین طبری، ص۱۶۴.
- ↑ استیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۴۸۷؛ اسد الغابه، ابن اثیر، ج۵، ص۱۲.
- ↑ یعنی هر کس با همسرش همبستر نشده داخل قبر شود.
- ↑ تاریخ حرم ائمه بقیع، نجمی، ص۲۴۶.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه، ص ۱۳۶.