اکمال دین
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امامت امام علی است. اکمال دین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اکمال دین در قرآن - پرسش مرتبط ندارداکمال به معنای تمامیت و تحقق همه اجزای یک شی‌ء است، به‌گونه‌ای که آنچه غرض از شی‌ء در آن است حاصل شود و اکمال دین، کامل کردن آن با افزودن فریضه‌ای به آن است. موضوع اکمال دین، در آیه ۳ سوره مائده و بعد از آنکه پیامبر خاتم (ص)، امیرالمؤمنین (ع) را به جانشین معرفی کردند نازل شد و نتیجه آن ناامیدی کافران و ایمنی مؤمنان از آنان و راضی شدن خدا از دین بودن اسلام بود.
معناشناسی
اکمال" و کمال در لغت به معنای تمامیت و تحقق همه اجزای یک شی‌ء[۱] است، به‌گونه‌ای که آنچه غرض از شی‌ء در آن است حاصل شود[۲]. غالب لغویان کمال را به معنای تمام دانسته‌اند[۳]، ولی می‌توان گفت گرچه معنای کمال و تمام به هم نزدیک و هر دو به معنای تحقق همه اجزای چیزی هستند؛ اما تمام در جایی به‌کار می‌رود که اجزای شی‌ء به تنهایی اثری نداشته و اثر بر مجموع اجزای مترتب است؛ مانند یک روز روزه که اجزای آن همه یک روز را فرامی‌گیرد و اگر یک جزء آن مفقود شود یعنی شخص در بخشی از روز مرتکب مفطرات گردد، کل روزه باطل شده و بخش‌های دیگر آن نیز بی‌اثر می‌شود و کمال در جایی به‌کار می‌رود که هر یک از اجزا اثر خود را دارند و مجموع اجزا نیز اثر خود را دارد؛ مانند روزه‌های ماه رمضان که هریک از آنها و همچنین مجموع آنها، هر یک اثر ویژه خود را دارد[۴].
"دین" در اصطلاح، جمیع آنچه خدا به قیام بر آن امر کرده[۵] و مجموع عقاید و احکام تشریع شده از سوی خداوند است[۶] و "اکمال دین"، کامل کردن آن با افزودن فریضه‌ای به آن است و مقتضای باب اِفعال آن است که این کامل کردن به صورت دفعی باشد؛ نه تدریجی[۷].[۸]
اکمال دین در قرآن
موضوع اکمال دین در قرآن تنها یک بار و در آیه ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾[۹]. تصریح شده است، گرچه در آیات متعددی مانند: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱۰]، ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۱۱] و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾[۱۲]، ولایت امیرمؤمنان (ع) و دیگر اهل‌بیت (ع) بیان شده است[۱۳].
تبیین اکمال دین و عامل و زمان آن
در تبیین اکمال دین و عامل و زمان آن نظریه‌های دیگری نیز وجود دارد که به دلیل مخالفت با قرآن کریم و روایات معتبر قابل پذیرش نیست[۱۴]؛ از جمله:
- با بعثت رسول اکرم (ص) و ظهور اسلام دین کامل شد[۱۵].
- پس از فتح مکه، خداوند شوکت مشرکان را از میان برد و امید آنان را در مبارزه با اسلام ناامید کرد و بدین ترتیب دین کامل شد[۱۶].
- پس از نزول برائت از مشرکان، اسلام در جزیرة العرب گسترش یافت و با زوال آثار شرک دین کامل شد[۱۷].
- در روز عرفه سال دهم هجری، با نزول این آیه کامل شدن دین اعلام گشت[۱۸]. این نظریه، قول بسیاری از مفسران اهل سنت است. آنان در بیان عامل اکمال دین اموری را ذکر کرده‌اند؛ مانند: نزول همه فرایض و حلال و حرام یا بخش عمده آن و تبیین قوانین قیاس و اجتهاد[۱۹]، کفایت امر دشمنان و غلبه مسلمانان بر آنان[۲۰]، اکمال حج و خالص شدن مکه برای مسلمانان و بیرون رفتن مشرکان از آن[۲۱]، داخل شدن عرب‌ها در اسلام[۲۲] و... .
برخی گفته‌اند: دین خدا هیچ گاه ناقص نبود، بلکه همواره کامل بود؛ ولی چون در معرض نسخ و زیاد شدن بود، زمانی که دیگر احتمال نسخ و زیادی منتفی شد، می‌توان آن را به کامل شدن وصف کرد[۲۳]. برخی دیگر با پذیرش اینکه دین در ابتدا ناقص بوده و در پایان کامل شده است گفته‌اند: این مطلب درست نیست که همواره نقص، عیب است، زیرا بسیاری از نقص‌ها عیب نیست؛ مانند نقصان ماه، نقصان نماز مسافر، نقصان دوران حیض، نقصان دوران بارداری و...[۲۴].[۲۵]
آثار اکمال دین
با توجه به تحلیل مفسران، می‌توان دو اثر برای اکمال دین، از قرآن کریم استفاده کرد:
- ناامیدی کافران و ایمنی مؤمنان از آنان: با اکمال دین و اعلام ولایت امیرمؤمنان (ع)، کافران از نابود کردن اسلام ناامید شدند[۲۶] و مسلمانان از این ناحیه ایمن گشتند و دیگر هراسی از کید آنان نبود: ﴿الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُواْ مِن دِينِكُمْ فَلاَ تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ﴾[۲۷]. شایان ذکر است که در این آیه شریفه، پس از اعلام مطلب فوق به مسلمانان فرمان داده شده تا از خدا بترسند و این بدان معناست که گرچه دیگر کافران نمی‌توانند در دین مسلمانان رخنه کنند، خود مسلمانان ممکن است به این فریضه الهی یعنی ولایت امیرمؤمنان (ع) اهمیت نداده و در مورد این امر از خدا نترسند و در نتیجه در دین حق رخنه ایجاد شود و این تهدیدی برای مسلمانان و نوعی پیشگویی نسبت به آینده آنان و اعراض آنان از ولایت است[۲۸].
- راضی شدن خدا از دین بودن اسلام: آنگاه که دین الهی با اعلام ولایت امام علی (ع) کامل و نعمت حق تمام گشت، خداوند اسلام را به عنوان دین برای مسلمانان پسندید: ﴿وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا﴾[۲۹][۳۰] واضح است که مقصود از آیه این نیست که اسلام همان اسلام سابق است، ولی نظر خدا دگرگون شده، بلکه مقصود این است که چون اکنون اسلام به حد کمال و حد تمام رسید، این همان دین مورد رضایت الهی است[۳۱].[۳۲]
منابع
پانویس
- ↑ المصباح، ص ۵۴۱، "کمل".
- ↑ مفردات، ص ۷۲۶، "کمل".
- ↑ لسان العرب، ج ۱۲، ص ۱۵۷؛ مقاییس اللغه، ج ۵، ص ۱۳۹؛ تاج العروس، ج ۱۵، ص ۶۶۷، "کمل".
- ↑ المیزان، ج ۵، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۰؛ نثر طوبی، ج ۲، ص ۳۴۶.
- ↑ التبیان، ج ۳، ص ۴۳۴.
- ↑ تفسیر المنار، ج ۶، ص ۱۶۶؛ التحریر والتنویر، ج ۶، ص ۱۰۳؛ المیزان، ج ۵، ص ۱۸۰.
- ↑ المیزان، ج ۵، ص ۱۸۰.
- ↑ جمالی، احمد، مقاله «اکمال دین»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴، ص۱۶۷-۱۶۸.
- ↑ «امروز دینتان را کامل بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.
- ↑ جمالی، احمد، مقاله «اکمال دین»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴، ص ۱۶۸.
- ↑ المیزان، ج ۵، ص ۱۶۸ ـ ۱۷۴، ۱۹۲ ـ ۲۰۱؛ نمونه، ج ۴، ص ۲۶۳ ـ ۲۶۸؛ مجموعه آثار، ج ۴، ص ۸۹۱ ـ ۸۹۸، «امامت».
- ↑ کشف الاسرار، ج ۳، ص ۲۶؛ نمونه، ج ۴، ص ۲۶۴.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص ۴۲؛ التحریر والتنویر، ج ۶، ص ۱۰۰، ۱۰۵ ـ ۱۰۶؛ مجموعه آثار، ج ۴، ص ۸۹۲ ـ ۸۹۳، «امامت».
- ↑ المیزان، ج ۵، ص ۱۶۹؛ نمونه، ج ۴، ص ۲۶۴.
- ↑ کشف الاسرار، ج ۳، ص ۱۷؛ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص ۱۳۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص ۴۲.
- ↑ الکشاف، ج۱، ص۶۰۵؛ تفسیر قرطبی، ج۶، ص۴۲؛ التحریر والتنویر، ج ۶، ص ۱۰۳.
- ↑ الکشاف، ج۱، ص۶۰۵؛ التفسیرالکبیر، ج۶، ص۱۳۸.
- ↑ جامع‌البیان، مج۴، ج۶، ص۱۰۷ـ۱۰۹؛ مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۲۷۴.
- ↑ جامع البیان، مج ۴، ج ۶، ص ۱۰۵؛ روض الجنان، ج ۶، ص ۲۴۳.
- ↑ التبیان، ج ۳، ص ۴۳۵؛ مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۲۷۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۶، ص ۱۳۸.
- ↑ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص ۴۲ ـ ۴۳.
- ↑ جمالی، احمد، مقاله «اکمال دین»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴، ص ۱۶۸-۱۷۱.
- ↑ الکاشف، ج۳، ص۱۵؛ روض‌الجنان، ج۶، ص ۲۴۴؛ اطیب البیان، ج ۴، ص ۲۹۸.
- ↑ «امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید!» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ المیزان، ج۵، ص۱۷۷ ـ ۱۷۹؛ مجموعه آثار، ج ۴، ص ۹۰۱، ۹۱۴، «امامت».
- ↑ «اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ المیزان، ج ۵، ص ۱۸۲؛ من وحی القرآن، ج ۸، ص ۴۵ ـ ۴۶.
- ↑ مجموعه آثار، ج ۴، ص ۸۹۰، «امامت».
- ↑ جمالی، احمد، مقاله «اکمال دین»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۴، ص ۱۷۱-۱۷۲.