طاووس بن کیسان یمانی در علوم قرآنی

مقدمه

شیخ طوسی ابو عبد الرحمان طاووس بن کیسان یمانی^[۱] را از اصحاب امام علی بن الحسین (ع) به شمار آورده است^[۲].

ابو حاتم رجال‌شناس معروف اهل تسنن او را در شمار تابعین آورده و درباره‌اش گفته است: مادرش ایرانی... و از عابدان و فقیهان یمن و از سادات تابعین بوده است^[۳].

ابو نعیم گفته است: طاووس پنجاه نفر از صحابه و دانشمندان و اعلام آنان را درک کرده، ولی بیشتر روایاتش از ابن عباس است^[۴]. از عبیدالله بن یزید نقل کرده‌اند که وی با خواص بر ابن عباس وارد می‌شد^[۵]. برخی گفته‌اند اسم او «ذکوان» است و طاووس لقب او است و این لقب را به خاطر اینکه طاووس قاریان بوده به او داده‌اند ^[۶].

زرکلی گفته است: طاووس بن کیسان خولانی همدانی، ابو عبدالرحمان در فقاهت و فهم دین، روایت حدیث، سختی معیشت و جرأت بر اندرز خلفا و پادشاهان از بزرگان تابعین است. اصل او از فارس (ایران)، تولد و نشو و نمایش در یمن بوده و در مزدلفه یا منی در حال اعمال حج از دنیا رفته است ^[۷].

از ابن عینیه نقل کرده‌اند که درباره‌اش گفته است: «پرهیزکنندگان از سلطان سه نفرند:

ابو ذر در زمان خودش؛
طاووس در زمان خودش»....^[۸].

وثاقت وی در نزد اهل تسنن مسلم است؛ زیرا ابن حجر او را از راویان صحاح سته اهل تسنن معرفی و ثقه بودن او را از ابن معین و ابو زرعه نقل کرده است^[۹]، ولی در نزد شیعه نامعلوم می‌باشد؛ زیرا رجال‌شناسان کهن شیعه درباره وثاقت یا عدم وثاقت وی سخنی ندارند^[۱۰].

مذهب وی نیز نامعلوم است؛ زیرا دلیل صریحی بر تعیین مذهب وی وجود ندارد، آنچه هست، این است که وی از راویان حدیث غدیر می‌باشد^[۱۱] و روایات فراوانی از وی در فضائل اهل بیت پیامبر (ع) و حتی روایتی در فضیلت شیعۀ امام علی (ع) از وی نقل شده است^[۱۲]، ولی روشن می‌باشد که نقل حدیث غدیر و روایات فضائل، اعم از شیعه بودن است، بلکه برخی روایات به شیعه نبودن وی اشعار دارد^[۱۳].

دلیل مفسر بودن وی نیز تنها روایات و آرای تفسیری نقل شده از وی در تفاسیر شیعه و سنّی است؛ زیرا نه کتاب تفسیری برایش ذکر کرده‌اند و نه سیوطی و داوودی او را در طبقات المفسرین خود آورده‌اند و حتی رجال‌شناسان، عنوان مفسر را در مورد وی به کار نبرده‌اند. حاج خلیفه او را در شمار مفسران تابعی ذکر کرده^[۱۴] و آقای محمد هادی معرفت او را از اعلام مفسران تابعی دانسته و در شرح‌حال وی سخن گفته^[۱۵] و آقای عقیقی بخشایشی او را در طبقات مفسران شیعه آورده است^[۱۶]، ولی در کلمات آنان دلیلی بر مفسر بودن وی، جز برخی آرای تفسیری نقل شده از او که آقای معرفت از حلیة الاولیاء نقل کرده است، دیده نمی‌شود^[۱۷]. نمونه آرای تفسیری وی چنین است:

شیخ طوسی در تفسیر ﴿وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ﴾^[۱۸]از وی نقل کرده که گفته است: اتمامهما افرادهما^[۱۹]؛

در تفسیر ﴿...فَإِذَا تَطَهَّرْنَ فَأْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ أَمَرَكُمُ اللَّهُ﴾^[۲۰] از وی نقل کرده که معنای ﴿تَطَهَّرْنَ﴾ توضأن است^[۲۱].

طبرسی در تفسیر ﴿وَثِيَابَكَ فَطَهِّرْ﴾^[۲۲] از وی نقل کرده که گفته است: معنای آن وَ ثِيَابَكَ فَقَصِّرْ است^[۲۳].

نمونه‌های دیگر را در مصادر یادشده در پاورقی بنگرید^[۲۴].^[۲۵]

منابع

بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن

پانویس

↑ ابن خلّکان و برخی دیگر تاریخ وفات او را ۱۰۶ ه‍‌. ق بیان کرده‌اند، ولی ۱۰۰، ۱۰۱، ۱۰۴، ۱۰۵ و بیش از ۱۱۰ را نیز در تاریخ وفات وی گفته‌اند (ر. ک: وفیات الاعیان، ج۲، ص۵۰۹ رقم ۳۰۶، ابن حجر؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۹).
↑ رجال الطوسی، ص۹۴، باب الطاء رقم ۳.
↑ ابو حاتم، کتاب الثقات، ج۴، ص۳۹۱.
↑ ابو نعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیا، ج۴، ص۱۶؛ شامی، تهذیب حلیة الاولیاء، ج۲، ص۳۴ و ج۳، ص۲۲۴.
↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۵۰۹؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۴۶.
↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۵۱۰.
↑ زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۲۲۴.
↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۹.
↑ ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۸ و ۹.
↑ برخی متأخران به استناد برخی روایات، موثق بودن خبر وی و اعتماد به آن را درصورتی‌که معارض نداشته باشد، بعید ندانسته‌اند (مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۱۰۷).
↑ ر. ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۶۶.
↑ ر. ک: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۸، ص۳۵۰، ح۶۱ و ج۲۴، ص۷، ح۱۲ و ج۲۷، ص۳، ح۷ و ص۶، ح۱۲ و ج۴۳، ص۲۹۷، ح۵۹ و ج۴۴، ص۱۸۷، ح۱۶ و ج۴۶، ص۷۵، ح۶۶ و ص۸۱، ح۷۵ و ص۳۵۱، ح۴ و ۵ و ص۳۵۴ و ج۶۸، ص۱۳۵، ح۷۱ و ج۷۸، ص۱۴۶، ح۷ و ج۹۴، ص۸۹ و ۹۰، ح۱.
↑ ر. ک: مجلسی، بحار الانوار، ج۴۷، ص۳۵، ح۶۷؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۱۰۷.
↑ ر. ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۰.
↑ ر. ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۴۳-۳۴۸.
↑ ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۶.
↑ ر. ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۴۸.
↑ «و حجّ و عمره را برای خداوند تمام (و کامل) بجا آورید» سوره بقره، آیه ۱۹۶.
↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۴.
↑ «و از تو درباره حیض می‌پرسند؛ بگو که آن، گونه‌ای رنج است. پس در حیض از زنان کناره گیرید و با آنان آمیزش نکنید تا پاک شوند و چون شست و شو کردند، از همان‌جا که خداوند به شما فرموده است با آنان آمیزش کنید، بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۲۲.
↑ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ص۲۲۱.
↑ «و جامه‌ات را پاکیزه گردان،» سوره مدثر، آیه ۴.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۸۱.
↑ طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۷۸۴ (تفسیر ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ﴾ «و آنگاه خداوند از پیامبران پیمان گرفت» سوره آل عمران، آیه ۸۱)، نحّاس، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱۶، ۱۳۱، ۱۷۵ و ۲۰۲ و ج۲، ص۶۹ و ۷۲ و ج۳، ص۵۳ و ۱۸۳ و ج۵، ص۳۸۰.
↑ بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۷۴-۱۷۶.

[1] ابن خلّکان و برخی دیگر تاریخ وفات او را ۱۰۶ ه‍‌. ق بیان کرده‌اند، ولی ۱۰۰، ۱۰۱، ۱۰۴، ۱۰۵ و بیش از ۱۱۰ را نیز در تاریخ وفات وی گفته‌اند (ر. ک: وفیات الاعیان، ج۲، ص۵۰۹ رقم ۳۰۶، ابن حجر؛ تهذیب التهذیب، ج۵، ص۹).

[2] رجال الطوسی، ص۹۴، باب الطاء رقم ۳.

[3] ابو حاتم، کتاب الثقات، ج۴، ص۳۹۱.

[4] ابو نعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیا، ج۴، ص۱۶؛ شامی، تهذیب حلیة الاولیاء، ج۲، ص۳۴ و ج۳، ص۲۲۴.

[5] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۵۰۹؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۵، ص۴۶.

[6] ابن خلکان، وفیات الاعیان، ج۲، ص۵۱۰.

[7] زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۲۲۴.

[8] ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۹.

[9] ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج۵، ص۸ و ۹.

[10] برخی متأخران به استناد برخی روایات، موثق بودن خبر وی و اعتماد به آن را درصورتی‌که معارض نداشته باشد، بعید ندانسته‌اند (مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۱۰۷).

[11] ر. ک: امینی، الغدیر، ج۱، ص۶۶.

[12] ر. ک: مجلسی، بحار الانوار، ج۱۸، ص۳۵۰، ح۶۱ و ج۲۴، ص۷، ح۱۲ و ج۲۷، ص۳، ح۷ و ص۶، ح۱۲ و ج۴۳، ص۲۹۷، ح۵۹ و ج۴۴، ص۱۸۷، ح۱۶ و ج۴۶، ص۷۵، ح۶۶ و ص۸۱، ح۷۵ و ص۳۵۱، ح۴ و ۵ و ص۳۵۴ و ج۶۸، ص۱۳۵، ح۷۱ و ج۷۸، ص۱۴۶، ح۷ و ج۹۴، ص۸۹ و ۹۰، ح۱.

[13] ر. ک: مجلسی، بحار الانوار، ج۴۷، ص۳۵، ح۶۷؛ مامقانی، تنقیح المقال، ج۲، ص۱۰۷.

[14] ر. ک: حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۳۰.

[15] ر. ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۴۳-۳۴۸.

[16] ر. ک: عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، ج۱، ص۳۶۶.

[17] ر. ک: معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج۱، ص۳۴۸.

[18] «و حجّ و عمره را برای خداوند تمام (و کامل) بجا آورید» سوره بقره، آیه ۱۹۶.

[19] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۵۴.

[20] «و از تو درباره حیض می‌پرسند؛ بگو که آن، گونه‌ای رنج است. پس در حیض از زنان کناره گیرید و با آنان آمیزش نکنید تا پاک شوند و چون شست و شو کردند، از همان‌جا که خداوند به شما فرموده است با آنان آمیزش کنید، بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۲۲۲.

[21] طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ص۲۲۱.

[22] «و جامه‌ات را پاکیزه گردان،» سوره مدثر، آیه ۴.

[23] طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۸۱.

[24] طبرسی، مجمع البیان، ج۲، ص۷۸۴ (تفسیر ﴿وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ﴾ «و آنگاه خداوند از پیامبران پیمان گرفت» سوره آل عمران، آیه ۸۱)، نحّاس، معانی القرآن، ج۱، ص۱۱۶، ۱۳۱، ۱۷۵ و ۲۰۲ و ج۲، ص۶۹ و ۷۲ و ج۳، ص۵۳ و ۱۸۳ و ج۵، ص۳۸۰.

[25] بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن، ص ۱۷۴-۱۷۶.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]