غلامان و خادمان در تاریخ اسلامی

مقدمه

خدم، مولی (با معانی متضاد صاحب و برده، آزاد کننده، هم‌پیمان، پناهنده و...)^[۱]، عبید (غلام) و خدمه، أمه (کنیز) و مولاه واژه‌های گوناگونی است که برای خدمتکاران (مذکر و مؤنث) به کار می‌رود و به طور خاص، در منابع تاریخ اسلام از خدمتکاران پیامبر (ص) با این عناوین یاد شده است^[۲].
با توجه به مطالبی که در منابع آمده است می‌توان دریافت، غلام و کنیز در اصطلاح به کسی گفته می‌شود که طی اسارت به بندگی در آمده باشد؛ اما خادم، عام‌تر از این دو کلمه است و گاه افراد آزاد با انگیزه‌های مختلف به صورت داوطلبانه به خدمت شخص خاصی در می‌آمدند^[۳].
با توجه به این تعریف، چند دسته از افراد را می‌توان در جایگاه خادمان پیامبر (ص) بررسی کرد ^[۴].

خدم، موالی، عبید و غلامان پیامبر (ص)

نام یکسانی از خدمتکاران پیامبر (ص) در منابع نیامده است و تعداد آنها نیز مشخص نیست. گاه از یک شخص با نام‌های گوناگون یاد شده است و در برخی موارد از افرادی همچون اسلم، ابوکبشه، أنس بن مالک و... در زمره خدمتکاران پیامبر (ص)^[۵] و در برخی منابع تنها به عنوان ملازم ایشان نام برده‌اند^[۶].
در ادامه به برخی از مهم‌ترین اسامی این افراد اشاره می‌شود:
زید بن حارثه، أبورافع (أسلم)، أبوکبشه، أبامسروح أنسه، ثوبان، شقران، (صالح)، یسار، فضاله، أبوموبهیة، سفینه (مهران)، أسامة بم زید، أنجشه، رافع، أبولبابه، مدعم، أبوضمیرة، أنس بن مالک، طهمان، أبو سلمی، أبو عسیب، عبید، رویفع، أبو لقیط، رباح، کرکرة، هشام، أبو هند، قفیز، نافع، ابوبکره، بلال، بکیر، ذومخمر، ربیعة بن کعب، عبدالله بن مسعود، أبوحذیفه و... از جمله خدمتکاران پیامبر (ص) هستند ^[۷].
ام ایمن (برکه)، ام ضمیره، أم عیاش، سلمی، خضرة، رضوی، روضة، ربیحة، میمونة بنت سعد، رزینه، ریحانه، نفیسه، ماریه، صفیه و... نیز از جمله خدمه و کنیزان ذکر شده در منابع‌اند ^[۸]^[۹].

نحوه به خدمت درآمدن

خدمتگزاری داوطلبانه: هند و اسماء دختران حارثه اسلمی، انس بن مالک^[۱۰]، زید بن حارثه^[۱۱] و ثوبان^[۱۲] که پس از آزادی به طور داوطلبانه در خدمت پیامبر (ص) ماند، از جمله خدمتگزاران داوطلبانه هستند.
هبه به پیامبر (ص) توسط اشخاص: مانند رفاعه^[۱۳]، زید بن حارثه، أبورافع، سفینه^[۱۴] و ماریه قبطیه^[۱۵].
خریداری غلامان: همچون ثوبان^[۱۶].
اسارت در جنگ: همانند صفیه، ریحانه و ابوضمیره^[۱۷].
فرزندان و یا همسران خدمتکاران پیامبر (ص): همچون أسامه، ایمن فرزندان زید بن حارثه و ام ایمن^[۱۸].
خدمتکاری خاندان پیامبر (ص): همچون ام ایمن که پیش از این حضانت پیامبر (ص) در کودکی را نیز بر عهده داشت^[۱۹]^[۲۰].

رابطه متقابل پیامبر (ص) و خادمان، غلامان و کنیزان

این افراد در یک زمان واحد در خدمت پیامبر (ص) نبوده‌اند؛ بلکه در مقاطع مختلف زمانی بوده است ^[۲۱].
سیره پیامبر (ص) که در واقع بیانگر موضع اسلام نیز است، مبتنی بر از بین بردن برده‌داری و به رسمیت شناختن آزادی انسان‌ها در برابر سایر اشخاص است. سیره رسول خدا (ص) این بود که به مناسبت‌های مختلف و یا بلافاصله، غلامان و کنیزان را آزاد می‌کرد^[۲۲].
با توجه به گزارش‌های تاریخی تنها چند نفر در خدمت پیامبر (ص) باقی ماندند. از میان کنیزان غیر از تعداد کمی مثل ماریه قبطیه (مادر ابراهیم) و صفیه (دختر بزرگ یهودیان خیبر، که مهریه وی، سند آزادی او بود که به همسری پیامبر (ص) در آمدند^[۲۳]، بقیه بدون هیچ قیدی آزاد شدند. از میان غلامان نیز همه آزاد شدند، جز چند نفر که فوت شدند و یا مانند کرکره^[۲۴] در جنگ کشته شدند. البته چند نفر هم مانند زید بن حارثه و ثوبان با شرایطی خاص به خدمت خود ادامه دادند. زید بن حارثه که پیامبر (ص) وی را مختار کرد که همراه خانواده‌اش برود و یا نزد ایشان بماند. زید پس از ماندن به عنوان پسر خوانده پیامبر (ص) انتخاب شد^[۲۵]. ثوبان را نیز پیامبر (ص) خرید و سپس آزاد کرد؛ اما وی پس از آزادی در خدمت رسول خدا (ص) باقی ماند^[۲۶].
یکی دیگر از جنبه‌های مهم در روابط، شیوه برخورد رسول اکرم (ص) با این افراد است. سیره ایشان این بود که کارهایشان را در حد امکان خودش انجام می‌داد و به دنبال بهره‌کشی از سایر افراد، چه خدمتکاران، چه خانواده و یا سایر یاران و دوستان خود نبود. آزادی بردگان و نبود گزارش منفی در روابط، از مصادیق بارز برای اثبات این مورد است. خرید و آزادی برده، به همراه پدر، بدین منظور که بین پدر و پسر جدایی نیفتد، از جمله رفتارهای انسان‌دوستانه پیامبر (ص) در برخورد با بندگان است^[۲۷].
در گزارش‌های تاریخی تنها نمونه‌هایی چند، از نوع خدمات خدمتکاران آمده است که به نمونه‌هایی از آنها اشاره می‌شود و در برخی موارد احتمال می‌رود این خدمات به صورت مقطعی بوده است. ملازمت هند، اسماء و انس بن مالک بر در خانه پیامبر (ص)^[۲۸]، نگهداری شتران سواری آن حضرت به دست رباح^[۲۹] و نیز اذن‌طلبیدن برای مردم از پیامبر (ص) به وسیله رباح و أنسه^[۳۰] و مواردی از این قبیل.
یکی دیگر از جنبه‌های مهم سیره پیامبر (ص) در برخورد با خدمتکاران که بیانگر آزادی و برابری انسان‌ها در مکتب اسلام و اثبات ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ﴾^[۳۱] است، توجه به قابلیت‌های اشخاص بدون توجه به جایگاه اجتماعی آنان است. نمونه بارز آن در انتخاب اسامة بن زید، فرزند زید بن حارثه به فرماندهی سپاه اسلام در اواخر حیات ایشان است^[۳۲].
نقل حدیث و بیان سیره پیامبر (ص) از زبان خدمتکاران پیامبر (ص) یکی دیگر از آثار بسیار مهمی است که به دلیل ملازمت آنان با پیامبر (ص) در تاریخ اسلام بر جای مانده و نباید از آن غافل شد ^[۳۳].
در پایان لازم است به این نکته اشاره کنیم: سیره رسول خدا (ص) که مبتنی بر احکام اسلامی است، زمینه‌ای شد که امروزه در بسیاری از نقاط جهان اسلام، برده‌داری به صورت گذشته منسوخ شود. امید است که با پیاده شدن اسلام اصیل، شاهد از بین رفتن برده‌داری قدیم و مدرن در سراسر جهان باشیم^[۳۴].

منابع

شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲

پانویس

↑ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۸ ذیل واژه ولی پس از فتوحات اصطلاح موالی (جمع مولی) بیشتر به کسانی گفته می‌شد که با اسلام آوردن از بندگی رهایی یافته؛ اما تحت عنوان مولی تحت حمایت صاحبان خود باقی می‌ماندند و یا مردم سرزمین‌های مفتوحه با عقد موالات و هم پیمانی با فاتحین یا یکی از قبایل عرب خود را تحت حمایت قرار می‌دادند.
↑ ابوسعید گردیزی، زین الأخبار (تاریخ گردیزی)، ص۱۰۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۴۰۵؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷، ۴۸۵، ۵۰۶ به بعد.
↑ ابوسعید گردیزی، زین الأخبار (تاریخ گردیزی)، ص۱۰۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۴۰۵؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷، ۴۸۵، ۵۰۶ به بعد.
↑ شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۱.
↑ ابن الغمرانی، محمد بن علی بن محمد؛ الانباء فی تاریخ الخلفا، ص۴۷.
↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۵۲-۳۵۳.
↑ عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ص۳۱۱-۳۱۳؛ خرگوشی، ابوسعید، واعظ، شرف النبی، ص۲۰۶-۲۱۱؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵-۳۸۷؛ دینوری، ابن قتیبه، المعارف، ص۱۴۴-۱۴۸؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷-۵۰۶؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۰۲-۳۴۸ به بعد.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۱۰-۲۱۱؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۸۵؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۴۰-۳۴۸.
↑ شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۲.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۴۷۱.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۸.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۶.
↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷ -۴۸۰.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۱۰.
↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۸۰.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۸۰، ۲۱۰، ۲۱۱.
↑ دینوری، ابن قتیبه، المعارف، ص۱۴۴.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۷.
↑ شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۲-۲۰۳.
↑ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۴۰۵.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۶ – ۲۱۰؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷-۳۴۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۶.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۱۰.
↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۳۴۰-۴۶۷.
↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۸-۴۶۹.
↑ خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۸.
↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۲۶.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵.
↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۵۹۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۶۳.
↑ محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۱۷۱.
↑ «بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.
↑ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۷۳؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۵۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۹۱.
↑ در کتب روایی اهل سنت و تشیع روایات بسیاری از زبان خادمان و غلامان رسول خدا (ص) درباره سیره ایشان نقل گردیده است از جمله ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، و دلائل النبوه در جلدهای مختلف و....
↑ شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۳-۲۰۵.

[1] ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۸ ذیل واژه ولی پس از فتوحات اصطلاح موالی (جمع مولی) بیشتر به کسانی گفته می‌شد که با اسلام آوردن از بندگی رهایی یافته؛ اما تحت عنوان مولی تحت حمایت صاحبان خود باقی می‌ماندند و یا مردم سرزمین‌های مفتوحه با عقد موالات و هم پیمانی با فاتحین یا یکی از قبایل عرب خود را تحت حمایت قرار می‌دادند.

[2] ابوسعید گردیزی، زین الأخبار (تاریخ گردیزی)، ص۱۰۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۴۰۵؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷، ۴۸۵، ۵۰۶ به بعد.

[3] ابوسعید گردیزی، زین الأخبار (تاریخ گردیزی)، ص۱۰۷؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۴۰۵؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷، ۴۸۵، ۵۰۶ به بعد.

[4] شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۱.

[5] ابن الغمرانی، محمد بن علی بن محمد؛ الانباء فی تاریخ الخلفا، ص۴۷.

[6] تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۵۲-۳۵۳.

[7] عزالدین ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ص۳۱۱-۳۱۳؛ خرگوشی، ابوسعید، واعظ، شرف النبی، ص۲۰۶-۲۱۱؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵-۳۸۷؛ دینوری، ابن قتیبه، المعارف، ص۱۴۴-۱۴۸؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷-۵۰۶؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال والأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۰۲-۳۴۸ به بعد.

[8] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۱۰-۲۱۱؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۸۵؛ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۴۰-۳۴۸.

[9] شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۲.

[10] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۹؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵.

[11] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۴۷۱.

[12] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۸.

[13] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۶.

[14] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷ -۴۸۰.

[15] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۱۰.

[16] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۸۰.

[17] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۸۰، ۲۱۰، ۲۱۱.

[18] دینوری، ابن قتیبه، المعارف، ص۱۴۴.

[19] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۷.

[20] شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۲-۲۰۳.

[21] محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۴۰۵.

[22] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۶ – ۲۱۰؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۷-۳۴۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۶.

[23] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۱۰.

[24] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۳۴۰-۴۶۷.

[25] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۶۸-۴۶۹.

[26] خرگوشی، ابوسعید واعظ، شرف النبی، ص۲۰۸.

[27] تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۶، ص۳۲۶.

[28] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱، ص۳۸۵.

[29] طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۵۹۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۶۳.

[30] محمد بن جریر طبری، تاریخ الأمم و الملوک، ج۲، ص۱۷۱.

[31] «بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست» سوره حجرات، آیه ۱۳.

[32] احمد بن یحیی بلاذری، انساب الأشراف، ج۱، ص۴۷۳؛ خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفه، ص۵۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، ص۱۹۱.

[33] در کتب روایی اهل سنت و تشیع روایات بسیاری از زبان خادمان و غلامان رسول خدا (ص) درباره سیره ایشان نقل گردیده است از جمله ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۲، و دلائل النبوه در جلدهای مختلف و....

[34] شریعت‌جو، منیره، غلامان و خادمان، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۰۳-۲۰۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]