مادر امام باقر
این مدخل زیرشاخهٔ بحث امام باقر است. مادر امام باقر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مادر امام باقر در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط نداردفاطمه بنت الحسن مادر بزرگوار امام باقر (ع) است. برخی از کنیه‌ها و القاب ایشان عبارت است از: امّ عبداللّه، امّ الحسن و صدیقه، تقیه و محسنه. ازدواج امام سجاد (ع) با دختر عمویش فاطمه، از خاطره‌انگیز‌ترین ازدواج‌ها در بیت امامت است که حاصل آن فرزندانی پاک و طاهر مانند امام باقر (ع) است، لذا امام باقر (ع) از طرف پدر و مادر هاشمی و علوی است. به دلیل اختناق شدید آن دوران، قبر مادر امام باقر (ع) و تاریخ وفات مخفی مانده است.
مقدمه
مادر بزرگوار امام باقر (ع)، نوه امام، دختر امام و همسر امام است. وی سومین فاطمه از تبار هاشم است که در رحم مطهر و پاک او امامی پرورش یافته است. فاطمه اول، فاطمه بنت اسد از تبار هاشم، مادر امام علی (ع) است. فاطمه دوم، حضرت زهرا (س)، مادر امام حسن و امام حسین (ع) است. فاطمه سوم، دختر امام حسن (ع)، همسر امام زین العابدین (ع) و مادر امام باقر (ع) است که خداوند خواست تا از سوی فرزند این بانوی گرامی، علوم آل محمد را شکافته، در جهان منتشر سازد. وی اولین دختر از نسل علی (ع) و زهرا (س) است که امامی را به دنیا آورده و آخرین زن علوی و فاطمی است که افتخار مادر بودن امام را کسب نموده است؛ زیرا بعد از امام باقر (ع) مادران امامان از تبارهای مختلف دیگری بوده‌اند.
با توجه به موقعیت خانوادگی مادر گرامی امام باقر (ع) و منسوب بودن او به خاندان پیامبر، انتظار این بود که شرح حال ایشان به تفصیل بیان شده باشد؛ ولی با توجه به جوّ خفقانی که بنی‌امیه در دوره زندگانی آن بانو برای خاندان پیامبر به وجود آورده بودند، متأسفانه اطلاعات اندکی از زندگی ایشان در دست است[۱].
نام، کنیه و القاب
تنها نامی که برای مادر گرامی امام باقر (ع) ذکر کرده‌اند، «فاطمه» است[۲].
کنیه‌های او عبارت است از: «امّ عبداللّه»، «امّ الحسن»[۳]، «امّ عبده» و «امّ عبیده»[۴].
لقب‌های او عبارت است از: صدیقه[۵]، آمنه، تقیه و محسنه[۶].
درباره نام مادر ایشان بین مورخان اختلاف وجود دارد. شاید یکی از علل اختلاف در نام مادر ایشان تشابه اسمی بین دختران امام حسن (ع) باشد که بنا به نقل شیخ مفید، غیر از او، دو دختر دیگر امام حسن (ع) نیز فاطمه نام داشتند[۷].[۸]
پیوند با برکت
ازدواج امام سجاد (ع) با دختر عمویش فاطمه، دختر امام حسن (ع)، از خاطره‌انگیز‌ترین ازدواج‌ها در بیت امامت است. سال‌ها قبل، بیت نبوّت، به سبب ازدواج علی بن ابی‌طالب (ع) و فاطمه بنت محمد (ص)، غرق در سرور و شادی شده بود و اینک یک بار دیگر، بیت امامت با ازدواج علی و فاطمه‌ای دیگر از فرزندان علی (ع) و فاطمه (س)، یعنی علی بن حسین (ع) و فاطمه بنت حسن (ع) روشن می‌شد.
با این ازدواج، دو نسل امامت امام حسن و امام حسین (ع) به هم رسیدند و فرزندانی پاک و طاهر به دنیا آمدند[۹].
اطلاع دقیقی درباره تاریخ این ازدواج در دست نیست. جواد فاضل تنها این مقدار اشاره می‌کند که در سال پنجاه قمری که امام حسن مجتبی (ع) به شهادت رسید، امام حسین (ع) هم به نام امامت و هم در جایگاه شیخ و سید خانواده، سرپرستی فرزندان برادر را بر عهده گرفت. سید الشهداء (ع) فاطمه دختر برادرش را برای پسرش علی (ع) عقد کرد و دختر خود فاطمه را به عقد حسن بن حسن (برادر زاده خود) در آورد[۱۰].
مسلّم است که این ازدواج در دوران امامت امام حسین (ع) صورت گرفته است. امام صادق (ع) فرمود: وقتی امام سجاد (ع) با امّ عبداللّه، دختر امام حسن (ع) ازدواج نمود، علی بن حسین (ع) او را صدیقه نامید[۱۱].
امام زین العابدین (ع) شش همسر داشت. در میان این همسران، تنها همسر دائمی آن حضرت، فاطمه دختر امام حسن (ع) بود. بقیه همسران آن حضرت، کنیز و امّ ولد بودند[۱۲].
تولّد فرزند
بدون شک، شیرین‌ترین و بهترین دوره عمر فاطمه وقتی بود که پنجمین اختر فروزان و چراغ هدایت، امام باقر (ع) را به دنیا آورد. جدّش، پیامبر اکرم (ص) از طریق جابر بن عبداللّه انصاری، نویدِ فرزندش را داده و به او سلام رسانده و نام او را نیز فرموده بود[۱۳].
امام محمد باقر (ع) در سال ۵۷ ق در مدینه به دنیا آمد[۱۴]. با تولد آن حضرت، نسل پاک امام حسن و امام حسین (ع) به هم پیوند خورد.
ابن‌شهرآشوب می‌گوید: امام باقر (ع) هاشمی است؛ از پدر و مادری هاشمی و علوی؛ از پدر و مادری علوی و فاطمی؛ زیرا وی اولین کسی است که در او نسل امام حسن و امام حسین (ع) جمع شد و مادرش دختر امام حسن (ع) بود[۱۵].
سرانجام با استقرار امامت امام باقر (ع)، امامت از نسل امام حسن و امام حسین (ع) ادامه یافت. امامان بعد از امام باقر (ع)، از نسل امام حسن و امام حسین (ع) هستند و فاطمه، دختر امام حسن (ع)، مادر هشت امام معصوم گردید. درباره پیوند دو نسل امامت، در زیارت‌نامه حضرت فاطمه معصومه (دختر موسی بن جعفر (ع)) آمده است: «السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ»[۱۶]؛ سلام بر تو ای دختر حسن و حسین (ع)! این جمله گویای این است که بعد از امام باقر،(ع) نسل امامان به هر دو برادر امام حسن و امام حسین (ع)) بازمی‌گردد[۱۷].
تعداد فرزندان
بنابر قول مشهور، امام سجاد (ع) پانزده فرزند داشت. برخی امام باقر (ع) را تنها فرزند فاطمه بنت الحسن می‌دانند و می‌گویند: «مادران فرزندان دیگر امام سجاد (ع)، همگی امّ ولد بوده‌اند»[۱۸]. ابن‌شهرآشوب و علامه مجلسی ثمره ازدواج امّ عبدالله و امام سجاد (ع) را دو پسر دانسته و گفته‌اند: همه فرزندان امام سجاد (ع) از کنیزان و ام ولد بودند؛ مگر دو پسر: امام محمد باقر (ع) و عبداللّه که مادر هر دو امّ عبداللّه (دختر امام حسن (ع)) بود[۱۹].
ابن سعد و شیخ عباس قمی ثمره ازدواج امّ عبداللّه و امام زین العابدین (ع) را چهار فرزند، به نام‌های امام محمد باقر (ع)، حسن، حسین و عبداللّه باهر شمرده‌اند[۲۰].[۲۱]
امام باقر (ع) راوی کرامت مادر
مادر گرامی امام باقر (ع)، زنی نمونه و ممتاز و بسیار باتقوا و زاهد بود. فاطمه، مستجاب الدعوة بود و قدرت تصرف در امور تکوینی را داشت. امام محمد باقر (ع) فرمود: «كَانَتْ أُمِّي قَاعِدَةً عِنْدَ جِدَارٍ، فَتَصَدَّعَ الْجِدَارُ، و سَمِعْنَا هَدَّةً شَدِيدَةً، فَقَالَتْ بِيَدِهَا: لَا، و حَقِّ الْمُصْطَفى، مَا أَذِنَ اللَّهُ لَكَ فِي السُّقُوطِ، فَبَقِيَ مُعَلَّقاً فِي الْجَوِّ حَتّى جَازَتْهُ، فَتَصَدَّقَ أَبِي عَنْهَا بِمِائَةِ دِينَارٍ»[۲۲]؛ مادرم کنار دیواری نشسته بود که آن دیوار شکست و ما صدای مهیبی را شنیدیم. مادرم با دستش اشاره کرد و گفت: نه، به حق مصطفی! خداوند به تو اجازه افتادن نداده. پس دیوار در هوا معلق ماند تا مادرم کنار رفت و دیوار فرو ریخت. پدرم، امام سجاد (ع) صد دینار از طرف او صدقه داد.
از این حدیث شریف استفاده می‌شود که مادر امام باقر (ع) دارای کرامت الهی بود؛ همان کرامتی که خداوند فقط به افراد ویژه‌ای از اولیای خود عنایت می‌نماید. چنین کرامتی برای هر کسی فراهم نمی‌گردد؛ مگر با طهارت نفس و ارتباط قوی با خداوند[۲۳].
از نگاه امام صادق (ع)
امام صادق (ع) درباره مادربزرگش، فاطمه بنت الحسن، فرمود: «كَانَتْ صِدِّيقَةً لَمْ تُدْرَكْ فِي آلِ الْحَسَنِ (ع) مِثْلُهَا»[۲۴]؛ «او زنی راست‌گو بود و نظیری در خاندان امام حسن (ع) نداشت»[۲۵].
در کربلا
ام عبداللّه همراه همسرش امام زین العابدین (ع) و فرزندش امام باقر (ع) در کربلا حضور داشت[۲۶] و شهادت عمویش امام حسین (ع) و برادرانش قاسم و عبداللّه و به غل و زنجیر کشیدن و اسارت همسر بیمارش و تشنگی فرزند خردسالش، امام باقر (ع) را به چشم دید. امام باقر از تلخ‌کامی‌های آن روز چنین یاد می‌کند: «قتل جدّي الحسين و لي أربعة سنين و إنّي لأذكر مقتله و ما نالنا في ذلك الوقت»[۲۷]؛ زمان شهادت جدّ بزرگوارم، حسین (ع)، من چهار ساله بودم و جریان شهادت آن حضرت و مصیبت‌های طاقت‌فرسایی که آن روز بر ما گذشت همه را به یاد دارم.
بعید است آن حضرت، بدون مادر همراه کاروان به کربلا آمده باشد؛ از این‌رو می‌شود گفت مادر امام باقر (ع) در کربلا حضور داشت و جزو اسیران بوده است[۲۸].
نام مادر امام باقر (ع) در صحیفه‌ای از نور
جابر بن عبداللّه انصاری می‌گوید: وقتی امام حسن مجتبی (ع) متولد شد، ارادتمندان نبوی و علوی برای عرض تبریک به خانه علی (ع) و زهرا (س) مشرّف می‌شدند. من نیز بدین هدف به منزل ایشان رفتم و دیدم صحیفه‌ای بسیار نورانی در دست حضرت زهرا (س) است و می‌گرید. پرسیدم: ای سیده زنان! این صحیفه چیست؟
فرمود: جابر! این صحیفه‌ای است که اسامی پیشوایانی در آن نوشته شده که از نسل من می‌باشند. از زهرا (س) تقاضا کردم صحیفه را به من بدهد تا آن را بخوانم. حضرت فاطمه (س) فرمود: ای جابر! اگر ممنوع نبود آن را به دست تو می‌دادم؛ ولی دست زدن به آن جایز نیست؛ مگر برای نبی یا وصی یا اهل بیت نبی. فقط اجازه داری بدون این که به آن دست بزنی، آن را بخوانی. دیدم در آن صحیفه، نام‌های همه امامان و مادرانشان نوشته شده است.
در قسمتی از صحیفه چنین نوشته بود: «ابو جعفر محمد بن علي باقر (ع) أمّه امّ عبدالله بنت الحسن بن علي بن ابي طالب (ع)»[۲۹]. از این حدیث به دست می‌آید که امامان و مادران آنان توسط خداوند تعیین شده‌اند[۳۰].
وفات
زندگی فاطمه بنت الحسن در سه دوره مهم تاریخی، یعنی دوران امامت امام حسن، امام حسین و امام زین العابدین (ع) شکل گرفت. اختناق حاکمان ظالم بر سراسر مملکت اسلامی سایه افکنده بود. خاندان پیامبر اسلام مورد بی‌مهری مسلمانان قرار گرفته بودند. امام سجاد (ع) گوشه‌ای از اوضاع آن دوران را چنین ترسیم کرده است: «در همه مکه و مدینه، بیست نفر هم ما را دوست ندارند»[۳۱].
اختناق این دوران سبب شد قبر مادر امام باقر (ع) و تاریخ وفات مادرش مخفی بماند. تنها در بعضی منابع آمده است که فاطمه بنت الحسن، مادر گرامی امام باقر (ع)، در ۵۷ سالگی در مدینه در گذشت[۳۲].[۳۳]
منابع
پانویس
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص ۱۳۵.
- ↑ اعلام الوری، ص۲۴۴؛ الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۳۸؛ بحارالانوار، ج۴۶، ص۲۱۲.
- ↑ بحارالانوار، ج۴۶، ص۱۵۵؛ اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۵۰؛ احقاق الحق، ج۱۲، ص۱۵۲.
- ↑ روضة الواعظین، ص۱۷۷؛ عوالم، ج۱۹، ص۱۷.
- ↑ الدرّ النظیم، ص۶۰۴.
- ↑ تواریخ نبی و الآل، ص۹۰.
- ↑ الارشاد، ص۳۶۱.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص ۱۳۶.
- ↑ اعلام الوری، ص۲۴۶؛ اعیان الشیعه، ج۱، ص۶۵۰.
- ↑ معصوم هفتم، ص۱.
- ↑ الدرّ النظیم، ص۴۰۶؛ دلائل الامامه، ص۲۱۷؛ عوالم، ج۱۹، ص۱۷.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص ۱۳۶.
- ↑ الفصول المهمة، ص۱۵؛ کشف الغمه، ص۱۲۳.
- ↑ اصول کافی، ج۲، ص۴۹۵؛ تحفة الأبرار فی مناقب الأئمة الأبرار، ص۱۶۷.
- ↑ روضة الواعظین، ص۱۷۷؛ مناقب، ج۴، ص۲۲۵.
- ↑ بحارالانوار، ج۱۰۲، ص۲۶۶.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص۱۳۷.
- ↑ الارشاد، ص۵۰۶؛ الفصول المهمه، ص۲۰۸؛ کشف الغمه، ج۲، ص۹۰.
- ↑ مناقب، ج۴، ص۱۸۹؛ بحارالانوار، ج۴۶، ص۱۵۵.
- ↑ الطبقات الکبری، ج۵، ص۱۵۶؛ منتهی الآمال، ج۱، ص۴۵۷.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص۱۳۸.
- ↑ اصول کافی، ج۲، ص۴۹۵؛ الدرّ النظیم، ص۴۶۰.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص۱۳۹.
- ↑ اصول کافی، ج۱، ص۵۳۶؛ بحارالانوار، ج۴۶، ص۲۱۵.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص۱۴۰.
- ↑ أعلام النساء المؤمنات، ص۴۹۸؛ ریاحین الشریعه، ج۳، ص۱۲؛ در مکتب فجر دانش‌ها حضرت امام باقر (ع)، ص۲۸.
- ↑ بحار الانوار، ج۴۶، ص۱۳۴.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص۱۴۰.
- ↑ الاحتجاج، ج۲، ص۲۹۷؛ ملحقات احقاق الحق، ج۱۲، ص۱۷؛ بحارالانوار، ج۳۶، ص۱۹۶.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص۱۴۱.
- ↑ بحار الانوار، ج۴۶، ص۱۴۳.
- ↑ ریاحین الشریعه، ج۳، ص۱۶.
- ↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم، ص۱۴۱.