دوازدهم ذی حجه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ذی حجه است. دوازدهم ذی حجه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: دوازدهم ذی حجه در حدیث - دوازدهم ذی حجه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

عقد اخوت بین پیامبر(ص) و علی(ع)

مرحوم علامه مجلسی در «بحارالانوار» به نقل از شیخ طوسی می‌گوید: روز هجدهم ذیحجه روزی است که پیامبر(ص) با علی(ع) عقد اخوت بست. «الثاني عشر منه آخى رسول الله(ص) عليا».

عقد اخوت

عقد اخوت پیوندی است که بین دو مسلمان بسته می‌شود تا با یکدیگر برادر باشند. فایده این عقد این است که هر کدام از دو طرف عقد، دیگری را در همه چیز ترجیح دهد؛ مثلاً اگر فرد حاجتی دارد، کسی که با او عقد بسته، او را بر دیگران مقدم کند و در رفع حاجتش بکوشد، بلکه در اعمال مستحبی، او را شریک کند. در عبارت عربی صیغه این عقد آمده است که دو برادر هر حقی را از همدیگر جز دید و بازدید، دعاکردن و شفاعت در آخرت ساقط می‌کنند. این عقد تعهداتی همچون ارث بردن از یکدیگر و محرم شدن را ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین، دو نفر که عقد اخوت بسته‌اند، از هم ارث نمی‌برند و هیچ‌گونه رابطه محرمیت میان وابستگان آنان ایجاد نمی‌شود. این عقد، فقط میان دو مرد یا دو زن بسته می‌شود و هیچ زن و مردی نمی‌توانند این عقد را بین خود جاری کنند و خواهر و برادر شوند.

عقد اخوت در عید غدیر

مستحب است برادران و خواهران ایمانی در روز عید غدیر عقدی را بین خود برقرار سازند که مفاد آن اخوت و همدلی در دنیا و دستگیری از همدیگر در آخرت است. دو مرد یا دو زن، دست راست خود را به هم می‌دهند و یکی از آنان صیغه عقد اخوت را می‌خواند و دیگری مفاد آن را قبول می‌کند. یکی از آن دو نفر می‌گوید: «وَاخَيْتُكَ فِي اللَّهِ وَ صَافَيْتُكَ فِي اللَّهِ وَ صَافَحْتُكَ فِي اللَّهِ وَ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ مَلَائِكَتَهُ وَ كُتُبَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِيَاءَهُ وَ الْأَئِمَّةَ الْمَعْصُومِينَ(ع) عَلَى أَنِّي إِنْ كُنْتُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ أُذِنَ لِي بِأَنْ أَدْخُلَ الْجَنَّةَ لَا أَدْخُلُهَا إِلَّا وَ أَنْتَ مَعِي»؛ برای خدا با تو برادری و صفا (یکرنگی) می‌ورزم و برای خدا دستم را در دستت قرار می‌دهم و در پیشگاه خدا و فرشتگان و کتاب‌ها و فرستادگان او عهد می‌کنم که اگر از اهل بهشت و شفاعت باشم و اجازه ورود در بهشت را یابم، بدون تو وارد بهشت نشوم. سپس طرف دیگر در جواب او می‌گوید: قَبِلْتُ‌؛ «قبول کردم». باز نفر اول می‌گوید: «أَسْقَطْتُ عَنْكَ جَمِيعَ حُقُوقِ الْأُخُوَّةِ مَا خَلَا الشَّفَاعَةَ وَ الدُّعَاءَ وَ الزِّيَارَةَ»؛ تمام حقوق برادری به جز حق شفاعت و دعا و دید و بازدید را از تو ساقط کردم.

و نفر دوم می‌گوید: قَبِلْتُ‌؛ «قبول کردم». لازم نیست صیغه عقد اخوت حتماً به عربی خوانده شود، بلکه اگر آن را به فارسی یا زبان دیگری هم جاری کنند صحیح است؛ اما باید الفاظی را به کار برند که معنای این عقد را برساند. اگر دو خانم، بخواهند با هم عقد خواهری برقرار کنند، در صورت خواندن عقد به عربی، باید ضمیرهای مذکر را تبدیل به ضمیرهای مونث کنند.

پیشینه اخوت

مفهوم برادری دینی در فرهنگ صدر اسلام و ترویج آن از سوی پیامبر اکرم(ص) در میان مهاجران و انصار پس از هجرت به مدینه، از کهن‌ترین نمونه‌های کاربرد تعبیر برادری میان مسلمانان و در شمار اصلی‌ترین راهکارهای پیامبران محسوب می‌شود. میان مورخان مشهور است که پیامبر پیش از هجرت به مدینه، بین مسلمانان مکه، که بعدها مهاجران لقب گرفتند، عقد اخوت بست تا در تحمل آزار و اذیت‌های مشرکان و نیز مشکلاتی که در آینده در راه هجرت برای آنان پیش می‌آمد، یاور یکدیگر باشند. آن‌گونه که در منابع تاریخی آمده است، پیامبر اکرم(ص) میان ابوبکر و عمر، حمزة بن عبدالمطلب و زید بن حارثه، عثمان و عبدالرحمان بن عوف، زبیر و ابن مسعود، بلال و عبادة بن حارثه، مصعب بن عمیر و سعد بن ابی وقاص و... عقد اخوت بست.

عقد اخوت در مدینه

پنج ماه و به نقلی هشت ماه پس از هجرت مسلمانان به مدینه، روزی پیامبر(ص) به اصحاب خود فرمود: «در راه خدا، دو تا دو تا با یکدیگر برادر شوید». بنا بر مشهور تعداد آنها ۹۰ نفر بوده است؛ ۴۵ نفر از مهاجران و ۴۵ نفر از انصار.

اخوت عمومی در سال نهم هجری

اخوتی که در سال نخست هجری برقرار شد، نقش مهمی در روابط میان مسلمانان داشت. ولی آنچه اهمیت بیشتری دارد، برادری همه مسلمانان با یکدیگر است که در سال نهم هجری با نزول آیه ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ﴾ بر آن تأکید شد. هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبر میان افرادی که شبیه و نظیر یکدیگر بودند، پیمان برادری بست؛ از جمله میان ابوبکر و عمر، ابوذر و ابن مسعود، سلمان و حذیفه، مقداد و عمار، عایشه و حفصه، ام سلمه و صفیه.

برادری پیامبر(ص) با علی(ع)

پیوند برادری میان علی(ع) و پیامبر(ص) جزو متواترات تاریخی است. به جز منابع شیعی، بسیاری از منابع اهل سنت نیز این واقعه را نقل کرده‌اند که علامه امینی در کتاب «الغدیر» به پنجاه مورد از آنها اشاره کرده است. پیامبر(ص) چندی پیش از مهاجرت به مدینه، میان مهاجران عقد اخوت بست و خود نیز با امام علی علی(ع) عقد اخوت بست. در منابع آمده است: وقتی پیامبر بین اصحاب خود عقد اخوت بست، علی(ع) گریان نزد پیامبر(ص) آمد و گفت: میان اصحابت برادری برقرار کردی و مرا با هیچ کس برادر نساختی؟ پیامبر(ص) فرمود: «أَنْتَ أَخِي فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ تو برادر من در دنیا و آخرت هستی؟ در نقل دیگری آمده است پیامبر(ص) فرمود: «أَمَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ أَخِي»؛ آیا خشنود نمی‌شوی که برادر من باشی؟

حضرت علی(ع) گفت: چرا. پیامبر(ص) فرمود: «وَ أَنْتَ أَخِي فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ تو در دنیا و آخرت برادر من هستی. پس از هجرت به مدینه نیز پیامبر(ص) بین مهاجران و انصار پیوند اخوت برقرار کرد، ولی حضرت علی علی(ع) را با هیچ یک از انصار برادر نساخت و خود با او عقد اخوت بست و فرمود: «أَنْتَ أَخِي فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ»؛ «تو برادر من در دنیا و آخرت هستی!».

هدف از برقراری عقد اخوت

از مهم‌ترین دغدغه‌های پیامبر(ص) چگونگی برقراری عدالت اجتماعی در میان همه مردم بوده است و لازمه پدیدار گشتن چنین عدالتی، از یک سو برافتادن تضادهای طبقاتی و از دیگر سو، ایجاد پیوندهای قرابت میان آحاد مردمان بوده است. به همین سبب پیامبر(ص) پیوند برادری دینی را به عنوان راهکاری عملی برای شکل‌گیری برادری و برابری میان همه انسان‌ها برقرار ساخته است. از بین بردن کینه‌ها و دشمنی‌ها، زدودن غربت و تنهایی مهاجران و جایگزین کردن پیوند ایمانی به جای پیوندهای قومی و نژادی نیز از جمله اهداف عقد اخوت شمرده شده است.

تا پیش از نزول آیه دهم از سوره حجرات، گمان می‌شد که ایجاد پیوند برادری میان مسلمانان، تنها کاری هوشمندانه و خردمندانه از سوی شخص پیامبر(ص) در مقام یک رهبر دینی و سیاسی با هدف بنیان نهادن جامعه‌ای اسلامی و فراهم آوردن پشتوانه معنوی برای آن بوده است، اما با نزول این آیه معلوم شد که این پیوند افزون بر یک شیوه سیاسی برای ایجاد وحدت و یکپارچگی بین امت اسلام، بخشی از آیین اجتماعی اسلام است که خداوند متعال تشریع کرده است.

منابع

1. فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی