گواهان اعمال انسان چه کسانی هستند؟ (پرسش)
| گواهان اعمال انسان چه کسانی هستند؟ | |
|---|---|
 | |
| موضوع اصلی | بانک جامع پرسش و پاسخ علم معصوم |
| مدخل اصلی | ؟؟ |
گواهان اعمال انسان چه کسانی هستند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث علم معصوم است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی علم معصوم مراجعه شود.
پاسخ نخست
حجت الاسلام و المسلمین دکتر سید علی هاشمی در کتاب «ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی» در این‌باره گفته است:
«دیدگاه‌های مختلفی برای معرفی شاهدان اعمال بیان شده است. این دیدگاه‌ها، بیشتر ذیل تفسیر این آیه کریمه بیان شده‌اند: 
وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا
[۱].
دیدگاه اول: بنا بر یک تفسیر، تمام مخاطبان آیه یادشده که امت پیامبرند، دارای مقام شهادت‌اند. با این تفسیر نمی‌توان موافقت کرد. مسلما گواهان بر اعمال مردم، عموم مسلمانان نیستند؛ بلکه بندگان برگزیده و ممتاز خداوندند[۲]. برخی از مسلمانان، انسان‌های فاسقی‌اند که گناهان بسیاری مرتکب شده‌اند و گواهی آنان حتی در قضاوت‌های جزئی و ساده دنیایی پذیرفته نیست؛ چه رسد به شهادت درباره اعمال مردمان دیگر. روشن است چنین افرادی شایستگی مقام شهادت بر اعمال مردم را ندارند. افزون بر آن می‌دانیم که همه مسلمانان چنین علمی به اعمال مردم ندارند.
دیدگاه دوم: به نظر می‌رسد مقصود از امت در آیه یادشده، گروهی از مخاطبان قرآن است، نه تمام پیروان پیامبر اکرم(ص)[۳] یکی از کاربردهای عرفی واژه امت، گروه یا جمعیت خاص است[۴]. بنابراین چنان که در روایات نیز آمده، مخاطب این آیه کریمه، گروهی خاص است، نه همه مردم[۵]. همه مردم چنین جایگاهی ندارند و نمی‌توانند گواهان بر اعمال مردم باشند. گفته شد که خداوند در آیات دیگر خبر داده است که در قیامت، از هر قومی شاهدی بر انگیخته می‌شود و پیامبر اکرم(ص) گواه بر امت خود خواهد بود[۶]. این گونه آیات نیز نشان می‌دهند که شاهدان عده‌ای محدودند و تمام امت پیامبر(ص) در زمره گواهان نیستند.
دیدگاه سوم: برخی، شاهدان هر امت را در قیامت، پیامبران آن امت دانسته‌اند[۷]. در روایتی مرفوعه از امیر المؤمنین(ع) به همین تفسیر تأیید شده است[۸]. از مؤیدات این دیدگاه این است که مطابق یکی از آیات قرآن، حضرت عیسی(ع) از شاهدانی است که درباره اهل کتاب شهادت خواهد داد[۹]. رسول خدا(ص) نیز قطعا شاهد بر امت خود خواهد بود[۱۰]. بنابراین در اینکه پیامبران می‌توانند شاهد بر امت خود باشند و برخی مانند رسول خدا(ص) و حضرت عیسی(ع) از شاهدان بر اعمال‌اند، تردیدی نیست.
پرسشی که نیاز به تأمل و بررسی دارد این است که آیا افرادی غیر از پیامبران نیز این جایگاه را دارند یا خیر؟ به نظر می‌رسد پاسخ این پرسش مثبت است؛ زیرا در برخی آیات قرآن، شهدا گروهی مستقل در کنار پیامبران شمرده شده‌اند: وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاءِ[۱۱][۱۲]. از این تعبیر می‌توان تمایز بین پیامبران و شهدا را احساس کرد شاهد دیگر، آیه محل بحث است که افزون بر پیامبر اکرم(ص) گروهی از امت ایشان را شاهد بر مردم معرفی کرده است[۱۳]. چنان که روشن است، این گروه غیر از رسول خدا(ص) هستند و آن حضرت بر ایشان نیز شاهد است. بنابر این روشن است که به جز پیامبر اعظم(ص) گروه دیگری نیز در این امت، از گواهان قیامت به شمار می‌آیند.
دیدگاه اول که شاهدان را تمام امت پیامبر(ص) معرفی می‌کند و دیدگاه سوم که شاهدان را به پیامبران منحصر می‌داند، درست نیستند و دیدگاه دوم درست است؛ یعنی شاهدان، افرادی برگزیده مانند پیامبران و ائمه‌اند. در روایات تصریح شده که مقصود از امت وسط در آیه یادشده، ائمه(ع) است که گواهان بر اعمال مردم در روز قیامت‌اند[۱۴].
گواهی بر اعمال در تفاسیر صحابه و تابعین
مهم‌ترین آیه‌ای که در این زمینه محل توجه و تفسیر صحابه قرار گرفته، آیه وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا[۱۵]، است. صحابه و تابعین تفسیر‌های متعددی از این آیه نقل کرده‌اند. از امیر المؤمنین(ع) نقل شده است که مراد از شهدا و امت وسط، ما (اهل بیت) هستیم. ما شاهدان الهی بر (اعمال) مردم‌ایم و رسول خدا(ص) شاهد بر ماست[۱۶]. این مطلب، همان تفسیری است که در این نوشته برگزیده شد. در برخی نقل‌ها گزارش شده است که ابن عباس و ابوسعید خدری، شهادت پیامبر(ص) بر امتش را گواهی بر اعمال آنان می‌دانستند[۱۷].
در نقلی، به عطا، عکرمه و ربیع بن انس که از تابعین‌اند، نسبت داده شده است که مراد از شاهد بودن پیامبر اکرم(ص) بر امتش این است که آن حضرت گواهی می‌دهد امتش به او ایمان آورده و او را تأیید و تصدیق کرده‌اند[۱۸]. از قتاده نقل شده است که شاهد بودن پیامبر(ص) به معنای شهادت بر ابلاغ رسالتش است[۱۹]. این تفسیر، همان تفسیر نخست است که نقد شد.
مجاهد، مقصود از أُمَّةً وَسَطًا، در آیه یادشده را همه امت پیامبر(ص) می‌دانست و این شهادت را گواهی بر رسالت پیامبر(ص) در برابر یهود، نصارا و مجوس می‌دانست[۲۰]. از قتاده نیز نقل شده است که امت پیامبر(ص) گواه بر ادای رسالت دیگر پیامبران‌اند[۲۱]. مشابه این قول به ابن عباس نیز نسبت داده شده است[۲۲]. از ابی بن کعب نیز نقل شده است که مسلمانان بر امت‌های دیگر شهادت خواهند داد که پیامبران به سوی آنان آمدند؛ ولی آنان دعوت پیامبران خدا را تکذیب کردند[۲۳]. ابوسعید خدری روایتی را از پیامبر(ص) نقل می‌کند که همین محتوا را می‌رساند[۲۴]. از ابوالعالیة تابعی نیز نقل شده است که امت پیامبر(ص) در برابر امت‌های دیگر، بر راستی نبوت پیامبرانشان و تکذیب آنان گواهی خواهند داد[۲۵]. این تفاسیر با تفسیر برگزیده در این نوشتار، مخالف است. در تفسیر آیه یوم وَيَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا ثُمَّ لَا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَلَا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ[۲۶]، از ابن عباس نقل شده است که شهدا بر ادای رسالت پیامبران و تکذیب مردم گواهی می‌دهند[۲۷]. از قتاده نیز نقل شده که شاهد بر هر امت، پیامبر آنان است و مورد شهادت او این است که رسالتش را ادا کرده است[۲۸]. نقد این تفسیر نیز پیش از این گذشت.
در تفسیر آیه کریمه فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا[۲۹]، از ابن عباس نقل شده که شاهد هر امت، پیامبر آنان است[۳۰]. سعید بن مسیب در تفسیر این آیه معتقد بود که هیچ روزی نیست، مگر اینکه صبح و شام، اعمال مردم و نام‌های آنان بر پیامبر خدا(ص) عرضه می‌شود و آن حضرت نام‌ها و کارهای آنان را می‌داند و با توجه به این آگاهی، در قیامت شهادت می‌دهد[۳۱]. این تفسیر، با تفسیر برگزیده هماهنگی دارد و از مؤیدات آن به شمار می‌آید.
بنابراین اگر چه برداشت بسیاری از مفسران نخستین از آیات شهادت، چندان روشن و دقیق نبوده، اما در برخی از این تفسیرها، تفسیر برگزیده تأیید شده است»[۳۲]
منبع‌شناسی جامع علم معصوم
پانویس
- ↑ «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد» سوره بقره، آیه ۱۴۳.
- ↑ ر.ک: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۲۱؛ محمد صادقی تهرانی، الفرقان فی تفسیر القرآن بالقرآن، ج۲، ص۱۸۴؛ محمدجواد بلاغی نجفی، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۳۳.
- ↑ ر.ک: سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۳۲۱.
- ↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق صفوان عدنان داوودی، ص۸۶: کل جماعة یجمعهم أمر ما إما دین واحد، أو زمان واحد، أو مکان واحد، فخر الدین بن محمد طریحی، مجمع البحرین، ج۶، ص۱۰: أمة بمعنی جماعة، ومنه قوله تعالی:
وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْيَنَ وَجَدَ عَلَيْهِ أُمَّةً مِنَ النَّاسِ يَسْقُونَ
: أی جماعة؛ محمد بن مکرم ابن منظور، لسان العرب، ج۱۲، ص۲۲: كُلُّ جِيْلٍ من النّاسِ: أُمَّةٌ على حِدَةٍ، و فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۱۵.
- ↑ ر.ک: محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۶۲-۶۳: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۶۶-۴۶۷: محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، ص۸۳-۸۲ مثلا در یکی از این روایات، به صراحت بیان شده است که مقصود از امت در آیه شریفه یادشده، تمام افراد نیست؛ بلکه همان گروهی است که به دعای حضرت ابراهیم امام قرار داده شده‌اند: «فَإِنْ ظَنَنْتَ أَنَّ اللَّهَ عَنَى بِهَذِهِ الْآيَةِ جَمِيعَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ مِنَ الْمُوَحِّدِينَ أَ فَتَرَى أَنَ مَنْ لَا يَجُوزُ شَهَادَتُهُ فِي الدُّنْيَا عَلَى صَاعٍ مِنْ تَمْرٍ يَطْلُبُ اللَّهُ شَهَادَتَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ يَقْبَلُهَا مِنْهُ بِحَضْرَةِ جَمِيعِ الْأُمَمِ الْمَاضِيَةِ كَلَّا لَمْ يَعْنِ اللَّهُ مِثْلَ هَذَا مِنْ خَلْقِهِ يَعْنِي الْأُمَّةَ الَّتِي وَجَبَتْ لَهَا دَعْوَةُ إِبْرَاهِيمَ كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ وَ هُمُ الْأُمَّةُ الْوُسْطَى وَ هُمْ خَيْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ». (محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۶۳).
- ↑ فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلَاءِ شَهِيدًا «پس آن هنگام که از هر امّتی گواهی آوریم و تو را (نیز) بر آنان، گواه گیریم (حالشان) چگونه خواهد بود؟» سوره نساء، آیه ۴۱؛ همچنین ر.ک: نحل، ۸۴ و ۸۹؛ و قصص، ۷۵. برای تفسیر آیه ۴۱ سوره نساء، ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۵۸۶: سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۳۲۲. در این تفاسیر، تصریح شده است که مقصود از «هؤلاء» در این آیه، امت پیامبر(ص) است.
- ↑ ر.ک: فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۷۷؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۳، ص۳۹۱؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۵۹؛ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۲۰، ص۲۵۷؛ محمود زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج۱، ص۵۱۲؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنشور فی تفسیر المأثور، ج۲، ص۱۶۳.
- ↑ ر.ک: محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۲۴۲: «عَنْ أَبِي مَعْمَرٍ السَّعْدِيِّ قَالَ قَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ(ع):... وَ الشُّهَدَاءُ هُمُ الرُّسُلُ».
- ↑ وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا «و کسی از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به وی ایمان می‌آورد و در روز رستخیز بر آنان گواه است» سوره نساء، آیه ۱۵۹.
- ↑ ر.ک: بقره، ۱۶۳؛ نساء، ۴۱؛ نحل، ۱۹ حج، ۷۸؛ احزاب، ۴۵؛ فتح، ۸.
- ↑ «و پیامبران و گواهان را می‌آورند» سوره زمر، آیه ۶۹.
- ↑ وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا وَوُضِعَ الْكِتَابُ وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاءِ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ «و زمین (رستخیز) به نور پروردگارش تابناک می‌گردد و کارنامه (ها) برنهاده می‌شود و پیامبران و گواهان را می‌آورند و میان آنان به حقّ داوری می‌کنند و بر آنان ستم نخواهد رفت» سوره زمر، آیه ۶۹؛ وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا «و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.
- ↑ .وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد» سوره بقره، آیه ۱۴۳، همچنین ر.ک: حج، ۷۸.
- ↑ ر.ک: محمد بن مسعود عیاشی، کتاب التفسیر، ج۱، ص۶۲؛ محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج۱، باب فی أن الأئمة شهداء الله عز وجل علی خلقه، ص۴۶۶؛ محمد بن حسن صفار، بصائر الدرجات، باب فی الأئمة بید أنهم شهداء الله فی خلقه بما عندهم من الحلال والحرام، ص۸۲.
- ↑ «و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم تا گواه بر مردم باشید و پیامبر بر شما گواه باشد» سوره بقره، آیه ۱۴۳.
- ↑ ر.ک: عبیدالله حسکانی، شواهد التنزیل المواد التفضیل، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ ر.ک: عبدالرحمن بن علی بن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ ر.ک: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ ر.ک: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۹، ص۳۱۴۰؛ محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۲، ص۱۴.
- ↑ ر.ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۷.
- ↑ ر.ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۷.
- ↑ ر.ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۸.
- ↑ ر.ک: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ ر.ک: حسین بن مسعود بغوی، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۱۷۵؛ عبدالرحمن بن علی بن جوزی، زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ ر.ک: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۱، ص۲۴۹.
- ↑ «و (به یاد آور) روزی را که از هر امّتی گواهی برانگیزیم آنگاه به کافران نه اجازه (پوزش) داده می‌شود و نه پوزش آنان پذیرفته می‌گردد» سوره نحل، آیه ۸۴.
- ↑ ر.ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۲۴، ص۲۳؛ احمد ثعلبی نیشابوری، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ج۸ ص۲۵۷.
- ↑ ر.ک: محمد بن جریر طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۴، ص۱۰۶؛ عبدالرحمن بن محمدبن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۷، ص۲۲۹۶؛ جلال الدین سیوطی، الدر المنثور فی تفسیر المأثور، ج۴، ص۱۲۷.
- ↑ «پس آن هنگام که از هر امّتی گواهی آوریم و تو را (نیز) بر آنان، گواه گیریم (حالشان) چگونه خواهد بود؟» سوره نساء، آیه ۴۱.
- ↑ ر.ک: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۳، ص۹۵۶.
- ↑ ر.ک: عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم، تفسیر القرآن العظیم، ج۲، ص۲۷۰.
- ↑ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی ص ۸۱-۸۷.