مدایح و مراثی

مدایح و مراثی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مدایح و مراثی در حدیث - مدایح و مراثی در تاریخ اسلامی - مدایح و مراثی در معارف و سیره حسینی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

مدایح، جمع مدح و مدیحه است، و مراثی، جمع مرثیه. "مدح": ستایش، ثنای به صفات نیک، توصیف به نیک‌خویی، مدحت. "مرثیه": مرده‌ستایی، عزاداری، شرح محامد و اوصاف مرده، چکامه‌ای که در عزای از دست رفته‌ای سرایند، در عزای کسی شعر سرودن، گریستن بر مرده و بر شمردن و ذکر محاسن وی، سوگواری، روضه، مراسم عزایی که به یاد شهیدان راه دین و بخصوص در ایّام محرّم و به یاد واقعۀ کربلا برپا کنند، اشعاری که در ذکر مصائب و شرح شهادت پیشوایان دین و بخصوص شهیدان کربلا سرایند و خوانند.‌

از جمله برنامه‌هایی که از سوی امامان معصوم مورد تشویق قرار گرفته تا از این طریق، خاطرۀ رشادت‌ها و مظلومیّت‌های شهدای کربلا و فرهنگ عاشورا زنده بماند، سرودن مدح و مرثیه است. قالب شعر، به لحاظ برخورداری از وزن و آهنگ و بعد عاطفی، مؤثرتر و ماندگارتر است. از این‌رو بعنوان سلاحی مؤثر در دفاع از حق و ستایش راستی و راستان به کار گرفته شده است. در تاریخ شیعه، شاعرانی برجسته همچون: فرزدق، عوف بن عبدالله، کمیت، عبدالله بن کثیّر، دعبل، سید حمیری و... با زیباترین وجهی مفاخر و فضایل اهل بیت را ترسیم کرده و با سوزناک‌ترین صورت، برای شهدای کربلا مرثیه سروده‌اند و مجموعه‌های معتبری نیز از اشعار شاعران شیعی گرد آمده است. به بیان آیت الله خامنه‌ای: "با توجّه به پایگاه بلند "شعر مسلکی" در قرن‌های اول و دوم هجری و یادآوری این نکته که شاعر متعهّد به یک مسلک، برجسته‌ترین و مؤثرترین نقش را در ترویج گرایش‌های مسلک خود و تبیین هدف‌ها و شعار‌های آن به کار می‌برده است، طبیعی می‌نماید که حساب ویژه‌ای برای اظهارات و سروده‌های شاعران وابسته به جناح‌های سیاسی در نظر گرفته آید...".

سروده‌های موضع‌دار شاعران مکتبی در مدح و مرثیۀ ائمه و اهل بیت، به‌طور ضمنی خلفای جور و مظالم حکّام غاصب را هم مورد انتقاد قرار می‌داد. "در شعر مذهبی، نظر کلّی بر نشر مبادی دین بود و احیای حقایق ایمان و زنده کردن دل‌ها و جان‌ها و جاری ساختن خون حماسه و تعهّد در رگ‌ها و پی‌ها. از این‌رو شاعران بزرگ شیعه همیشه برای حکومت‌های فاسد، خطری بزرگ محسوب می‌شدند زیرا آنان در خلال مدح آل محمد(ص) حقایق دین و صفات لازم حاکم دینی را یاد می‌کردند و با ذکر صفات اسلامی امامان و مقایسه و تحقیر زمامداران، دل‌ها را به حق و حکومت حق توجّه می‌دادند". این شیوه و راه، برگرفته و الهام یافته از رهنمود‌های خود امامان بود که با سخن و عمل، با صراحت و کنایه، مدافع شاعران متعهد و مرثیه سرایان متّقی و حق شعار بودند. در این زمینه، حدیث بسیار است، به‌ویژه تأکید ائمه نسبت به سرودن مرثیه دربارۀ حسین(ع) با انگیزۀ "ذکر" و احیاء یاد و گریاندن بر آن مصیبت‌ها بیش از دیگر محورهاست. امام صادق(ع) فرمود: «مَنْ قَالَ فِينَا بَيْتَ شِعْرٍ بَنَى اللَّهُ تَعَالَى لَهُ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ». هر کس که یک بیت شعر دربارۀ ما بگوید، خداوند برای او خانه‌ای در بهشت بنا می‌کند. نیز از آن حضرت است: «مَا مِنْ أَحَدٍ قَالَ فِي الْحُسَيْنِ شِعْراً فَبَكَى وَ أَبْكَى بِهِ إِلَّا أَوْجَبَ اللَّهُ لَهُ الْجَنَّةَ وَ غَفَرَ لَهُ». امام رضا(ع) نیز به دعبل توصیه می‌کند که دربارۀ حسین(ع) مرثیه بسراید و بدین وسیله ائمه را یاری کند: «يَا دِعْبِلُ ارْثِ الْحُسَيْنَ فَأَنْتَ نَاصِرُنَا وَ مَادِحُنَا مَا دُمْتَ حَيّاً فَلَا تُقَصِّرْ عَنْ نَصْرِنَا مَا اسْتَطَعْتَ».

این تأکیدات، بوضوح نشان‌دهندۀ خطّ حمایت‌گرانۀ ائمه از شعر و مرثیه‌ای است که در احیاء حادثۀ کربلا و فضایل سیدالشهدا و مناقب و مظلومیت‌های او باشد. عالمان بزرگ شیعه نیز در تبعیت از روش و سیرۀ ائمّه، همین موضع و عمل را داشته‌اند. روشن است که حرکت در چنین خطّی، همیشه برای شاعران اهل بیت، مشکل داشته و اغلب، تحت تعقیب یا در زندان به سر می‌بردند. این خطّ مقدّس، که انتقال فرهنگ شهادت را به آیندگان در برداشت، همچنان ادامه داشته است، تاکنون. به کمک مراثی، احساس‌ها و عواطف برانگیخته می‌شد و اشک، که زبان گویای دل بود، پایبندی انسان متعهّد را به خط حسینی و کربلایی تثبیت می‌کرد. نکاتی را هم دربارۀ اشعار مدح و مرثیه باید مراعات کرد:

1. محتوای اشعار، باید از متانت، دقّت، اعتبار و استناد برخوردار باشد و از حرف‌های سست و بی‌مدرک، یا دروغ و جعلیّات و مطالب ضعیف و احیاناً وهن‌آمیز نسبت به معصومین، بشدّت باید پرهیز کرد.
2. از آنجا که شعر مدح و مرثیه، عامل انتقال فرهنگ است، باید سطح آن بالا و ارزشمند و عمیق باشد تا به جامعۀ اسلامی و هواداران ائمه، بینش و بصیرت و عمق در فهم و فکر بدهد.
3. اشعار مراثی و مدایح، در عین حال که باید استوار و محکم باشد، نباید چنان مغلق و پیچیده شود که برای شنوندگان و خوانندگان، گویایی و رسایی خود را از دست بدهد و نتواند با عامّۀ خلق، ارتباط برقرار کند.
4. به بهانۀ دینی و مذهبی بودن شعر مدح و مرثیه، نباید اجازه داد که شعر‌های ضعیف و سست و فاقد قوّت ادبی و صلاحیت شعری رواج یابد. مدایح و مراثی، باید در نهایت قوّت شعری باشد، آنگونه که در آثار بزرگان پیش کسوت عصر ائمه و دوره‌های بعد، در مرثیه دیده می‌شود.
5. شاعران مدیحه‌سرا و مرثیه‌سرا، باید با درک اهمیّت و والایی مکانت خویش، در حدّ مطلوب خلوص و تقوا و مناعت طبع و ثبات قدم و عقیده و عشق و ولای به اهل بیت عصمت باشند و بدانند که شجره‌نامه آنان به کمیت‌ها و دعبل‌ها می‌رسد و اگر بخواهند مشمول دعای ائمه (ع) باشند، باید شایستگی فکری و خطّی و عملی و اخلاقی آن را در خویش فراهم آورند.
6. شاعر اهل بیت، باید همیشه با توجّه به زمان و مکان و شرایط، رسالت اجتماعی و تعهّد شیعی خود را به اثبات برساند و سروده‌هایش دارای "پیام" و "جهت" باشد.
7. خوب سرودن دربارۀ ائمه(ع)، نیاز به غنای فکری و معلومات عمیق شاعر دارد. بنا بر این شاعران مرثیه سرا باید بشدّت اهل مطالعه در متون و منابع باشند و شور و شعور را در شعر خویش درآمیزند و پخته، پرمطلب و مایه‌دار بسرایند.

منابع

• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا