مراتب وحی

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مراتب وحی در قرآن | مراتب وحی در حدیث | مراتب وحی در کلام اسلامی | مراتب وحی در فلسفه اسلامی | مراتب وحی در عرفان اسلامی | مراتب وحی از دیدگاه برون‌دینی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مراتب وحی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

ﻣﺮاﺗﺐ وﺣﯽ ﻣﺤﻤﺪی(ص)

• شواهد قرآن، روایی و تاریخی حکایت از آن دارد که رسول خاتم(ص) که صاحب "جوامع الکلم" است، جامع همه اقسام‌ و صور‌ وحی نیز بوده و تمامی جلوه‌های گوناگون وحی و تکلیم الهی را تجربه کرده است؛ از وحی به صورت دیدن در عالم خواب گرفته تا الهام قلبی در عالم بیداری و شنیدن وحی به صورت "صلصلة‌ الجرسو‌ دوی النحل" در عالم فرشتگان، از شنیدن وحی از جبرئیل متمثل‌یافته تا دیدن او در "سدرة المنتهی" در کسوت فرشتگان. از نزول حقیقت قرآن‌ به‌ صورت دفعی در "لیلة القدر‌" تا‌ نزول تدریجی آن در بیست و سه سال و از همه اینها بالاتر از شنیدن کلام الهی بدون حجاب و واسطه در مقام "قاب قوسین أو أدنی" گرفته‌ تا تجلی‌ خداوند بر او در‌ حال‌ جذبه و مدهوشی که خود، آن را چنین توصیف کرده است: إنّ لی مع اللّه وقت لایسعنی ملک مقرّب و لا نبّی مرسل امّا متأسفانه در میان این همه‌ مقامات‌، فقط یک صورت از وحی مورد توجه و تحلیل اکثر مفسران، متکلمان و حکیمان قرار گرفته است و آن صورت وحی به واسطه جبرئیل متمثل یافته با اصوات و الفاظ مسموع بوده است؛ و آن صورت وحی به‌ واسطه‌ جبرئیل متمثل‌یافته‌ با اصوات و الفاظ مسموع بوده است؛ زیرا چنین می‌پنداشته‌اند که قرآن مجید، عالی‌ترین جلوه وحی خداوندی و معجزه جاویدان آیین‌ محمدی(ص) فقط به این صورت بر ایشان نازل شده است. اکنون‌ گزارش مختصری‌ از‌ تلاش دانشمندان اسلامی در خصوص تبیین مراتب و درجات وحی را مرور می‌کنیم:

• در آثار متکلمان اسلامی، مطلب قابل ‌‌توجهی‌ در تبیین ماهوی وحی و تفکیک مراتب آن دیده نمی‌شود؛ اما نگاه ایشان در مباحثی‌ مانند‌ "کلام‌ الاهی"، "نبوت" و "نزول قرآن" معطوف به همین صورت از وحی می‌باشد. فلاسفه مسلمان اگرچه سعی درخور‌ ستایشی در دفاع عقلانی از وحی در برابر منکران نبوت نموده و در تبیین خردپسند‌ آن کوشیده‌اند؛ لیکن تلاش‌ بزرگان‌ ایشان مانند ابونصرفارابی در آراء اهل المدینة الفاضلة؛ و فصوص الحکم؛ ابن سینا در المبدأ و المعاد و الاشارات و التنبیهات و دیگر آثار خود، غزالی در معارج القدس؛ سهروردی در حکمة الاشراق و تلویحات و خواجه نصیر طوسی در شرح اشارات و میرداماد در قبسات مصروف تبیین ماهوی وحی به واسطه اتصال به "عقل فعال" و چگونگی تمثل فرشته وحی در متخیله پیامبر گردیده و مراتب دیگر وحی مغفول مانده است. در‌ میان‌ ایشان، صدر المتألهین در آثاری مانند: المبدأ و المعاد، الشواهد الربوبیه و شرح اصول کافی از فارابی و ابن سینا تبعیت کرده و فقط به تکمیل نظریه ایشان پرداخته است؛ اما در اسفار و مفاتیح الغیب

• اندکی از آن فراتر رفته و به‌ بعضی‌ از‌ مراتب دیگر وحی توجه کرده‌ است‌. ایشان‌ در اسفار ذیل عنوان انارة قلبیّة و إشارة نوریّة به بیان اجمالی این مطلب پرداخته است که پیامبر علاوه بر مشاهده صورت تمثل‌یافته جبرئیل‌، وجود‌ حقیقی‌ او را نیز در مقام "قا بقوسین‌ أو‌ أدنی" مشاهده‌ کرده است و از آن معدن وحی، کلام الهی را با مکالمه حقیقی دریافت نموده است؛ امّا در اینجا از این‌ حد‌ فراتر‌ نرفته است و به تبیین همه مراتب وحی و تمایز آنها از‌ یکدیگر نمی‌پردازد. تا اینکه بالأخره درتفسیر سوره بقره که شاید آن را بعد از آثار پیشگفته نوشته، تا‌ حدودی‌ به‌ این مطلب پرداخته است. ایشان در تفسیر قرآن کریم خود

مراتب وحی را از پایین به بالا، به سه مرتبه تقسیم و وحی به واسطه فرشته متمثل‌یافته را‌ پایین‌ترین‌ مرتبه‌ وحی معرفی می‌کند که چون نفس پیامبر هنوزهمه حجاب‌ها را کنار نزده‌ است‌، فرشته‌ وحی را در صورت متمثل‌یافته ‌می‌بیند. او چنین می‌نگارد:

1. "و لکن حیث أنّ النفس تکون بعد‌ فی‌ دار‌ غربتها بالطبع أو أنها لم تتجرّد عن عالم التمثل بالکلیّة و إن تجرّدت عن عوالم المادة‌ بالکلیّة‌، فیکون منالها فیما تنالهبحسب ذلک الشأن و تلک الدرجة تحوّل الملک الحامل للوحی علی‌ صورة‌ متمثلةفی‌ شبح شخص بشریّ ناطق بکلمات الهیّة، منظومة مسموعة کما قال تعالی:«فتمثّل لها بشرا‌ سویّا‌»"
2. اما مرتبه دوم و میانه وحی، هنگامی صورت می‌گیرد که نفس پیامبر‌، تجردبیشتری‌ یافته‌ و حجاب‌های ظلمانی را پشت سر می‌گذارد و از اشتغال به حواس وعالم ماده وتمثل، رهایی می‌یابد‌ و عقل‌ فعال یا همان فرشته وحی و معلم قدسی رادر صورت حقیقی و ملکوتی‌اش مشاهده‌ و علوم‌ و معارف‌ را بی‌واسطه از او دریافت می‌کند. ملاصدرا در خصوص این مرتبه می‌گوید: "و ربمّا یکون صقاله النفس‌ النبویه‌ اتمّ‌ و تجرّدها فی بعض الأحایین أقوی وسلطانها علی قهر الصوارف الجسدانیّه و الشواغل الهیولانیّه‌ أعظم‌، فیکون عندالانصراف عن عالم الحسّ و الاتصال بروح القدس استیناسها بجوهر ذاتهالمجرّدۀ، أشدّ منه بالشّبح المتمثّل، فتشاهد‌ ببصر‌ ذاتها العاقلۀ الصائرۀ عقلابالفعل معلّمها القدسی و مخرجها من حدّ القوّۀ النفسانیّۀ إلی‌ حدّ‌ الکمالالعلمی و العقل الصوری و تستفید منه و هو فی‌ صورۀ‌ القدسیّه‌ العلوم و الأحوال".
3. امّا مرتبه سوم‌ و أعلا‌ مرتبه وحی نزد صدر المتألهین، آن صورتی است که پیامبر، همه حجاب‌های ظلمانی‌ و نورانی‌ را پشت سر گذاشته و خداوند‌ متعال‌ در مقام‌ "قا بقوسین‌ أو‌ أدنی" بر او تجلی کرده است‌ و او‌ کلام الاهی را بدون هیچ واسطه وحجابی از ذات اقدس او دریافت‌ می‌کند‌: "و ربّما وصل النبی(ص) إلی مقام أعلی‌ من أن یتوسّط بینه‌ و بین‌ المبدأ الأول والمفیض علی الکل‌، واسطه‌ فسمع کلام اللّه بلاواسطه کما قال تعالی «ثمّ دنیفتدلّی فکان قاب قوسین أو‌ أدنی‌*فأوحی إلی عبده ما أوحی‌." او سپس متذکر‌ می‌شود‌ که قبل از این‌ سه‌ مرتبه، مراتب پایین‌تری نیز وجوددارد؛ مانند وحی به واسطه رؤیای صادق که علاوه بر‌ انبیا‌ برای اولیا و محمدثین نیز قابل تحقق است‌.

جستارهای وابسته

• وحی در قرآن
• وحی در حدیث
• وحی در کلام اسلامی
• وحی در حکمت اسلامی
• وحی در عرفان اسلامی
• وحی از دیدگاه برون‌دینی
• ارتباط رسول با پروردگار
• اشراق
• الهام
• انکشاف
• پدیدارگری
• تجلی
• تجلیگری
• تنزیل
• سمع
• کشف
• شهود
• مکاشفه
• نص
• نقل
• القای الهی
• وحی الهی
• وحی به اسباط
• وحی تشریعی
• وحی تکوینی
• وحی تبلیغی
• احادیث قدسی
• اساس شرایع
• القای وحی
• القائات شیطانی
• اولیای وحی الهی
• تجربه روحی خواب مصنوعی
• جبرئیل
• ضرورت وحی
• عصر وحی
• عصمت وحی
• قوام رسالت
• کاتبان وحی
• کلام خفی
• محتوای وحی
• مرحله اخذ وحی
• مرحله تبلیغ وحی
• مرحله حفظ وحی
• نزول جبرئیل
• وحی غیرمباشری
• وحی مباشری
• احادیث وحی
• امکان وحی
• انقطاع وحی
• کاتبان وحی
• انکار وحی
• دوره فترت وحی
• زبان وحی
• صوت وحی
• فرشته وحی
• مواقع وحی
• نزول وحی
• حدیث ورقة بن نوفل
• حقیقت وحی
• خواب مصنوعی
• کتابت قرآن
• نزول قرآن
• تجربه دینی

منبع‌شناسی جامع مراتب وحی

• کتاب‌شناسی مراتب وحی؛
• مقاله‌شناسی مراتب وحی؛
• پایان‌نامه‌شناسی مراتب وحی.

منابع

• نجف‌زاده، علی رضا، صور و مراتب وحی محمدی.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: