حفظ در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حفظ است. حفظ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حفظ در قرآن - حفظ در حدیث - حفظ در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

آیه حفظ

از آنجا که خداوند متعال، تنها در آیه إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ به صراحت و با تأکیدات پی در پی، اعلام نموده که ذکر (قرآن) را صیانت و حفظ می‌کند، آن را "آیه حفظ" نامیده‌اند.

حفظ در لغت به معانی نگه داشتن چیزی از گم و یا تلف شدن، ضد فراموشی، از بر کردن مطلبی و نیز به معنی توجه، مراعات و مراقبت از چیزی آمده است. حفظ در کاربرد آیه فوق، به معنی صیانت و مراقبت از قرآن در برابر حوادث روزگار و نیز، صیانت از تحریف و کاستی و فزونی و تغییر در متن آن به دست افراد بشر است. نیز گفته‌اند به معنی محافظت کردن از خطا و لغزش یا دستبرد می‌باشد همان‌گونه که خداوند در آیه بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِيدٌ * فِي لَوْحٍ مَحْفُوظٍ بیان کرده. این آیه از دیرباز جزو شواهد و مستندات قرآنی برای رفع شبهه تحریف قرآن و اثبات تحریف‌ناپذیری آن بوده است. مسئله حفظ قرآن از تحریف، خطا، دستبرد، کاستی، فزونی و جا به جایی، همواره با موضوع چیستی تحریف قرآن و دیدگاه علمای اسلام (چه شیعه و چه سنی)، در این باره بسیار درهم‌تنیده است؛ اما به لحاظ آن‌که طرح این دیدگاه‌ها از حوصله این مقاله بیرون است در اینجا تنها به ارائه نظر مفسران و قرآن پژوهان در خصوص "آیه حفظ" بسنده می‌شود که به ناچار در خلال سخن، اشاره‌ای هم به موضوع تحریف خواهد شد.

در مورد واژه الذِّكْرَ تمامی مفسران گفته‌اند که منظور از آن، قرآن است. شایان ذکر است که از بین واژه‌های الذِّكْرَ که در آیات قرآن به کار رفته، دست‌کم در ۹ آیه، منظور قرآن است، مانند: بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ؛ وَهَذَا ذِكْرٌ مُبَارَكٌ أَنْزَلْنَاهُ أَفَأَنْتُمْ لَهُ مُنْكِرُونَ؛ أَأُنْزِلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْ ذِكْرِي بَلْ لَمَّا يَذُوقُوا عَذَابِ.

زمخشری می‌گوید: این آیه انکار و استهزاء مشرکین در سه آیه پیش را رد می‌کند؛ که به رسول خدا a می‌گفتند: وَقَالُوا يَا أَيُّهَا الَّذِي نُزِّلَ عَلَيْهِ الذِّكْرُ إِنَّكَ لَمَجْنُونٌ؛ یعنی خداوند در پاسخ ایشان می‌فرماید: اینکه شما او را مجنون خطاب می‌کنید تا نزول قرآن را مخدوش سازید، سخن باطلی است، زیرا نه او، بلکه قطعاً خود ما این قرآن را به وسیله جبرئیل بر او نازل نمودیم و آن را از جوانب گوناگون مراقبت می‌کنیم تا محفوظ از شیاطین به پیامبر ابلاغ گردد.

تبیین علامه طباطبایی نیز از آیه چنین است: "معنای آیه این است که: ای رسول، قرآن از ناحیه خودت یا از ناحیه ملائکه نازل نشده تا در نگهداری‌اش محتاج آنان باشی و خودت را به زحمت بیفکنی، بلکه ما آن را نازل کرده‌ایم و خود نگهدار آن هستیم... پس آیه شریفه دلالت بر مصونیت قرآن از تحریف می‌کند، خواه تحریف به معنای دست بردن در آن به زیاد کردن، یا کم کردن و یا جابه جا کردن باشد؛ چون ذکر خداست و همان طور که خدای تعالی الی الابد هست، ذکر او نیز هست".

یکی از قرآن‌پژوهان معاصر نیز به تأکیدات متعدد در آیه حفظ، این‌گونه اشاره نموده است:

1. در آیه به جای استفاده از ضمیر مفرد از ضمایر و ترکیب جمع استفاده شده و این روش قرآن است که هرجا مطلب با اهمیت باشد و مدبّران امور، طبق دستور خدا، دست‌اندرکاران آن باشند، ضمیر جمع به کار می‌رود؛ نظیر: إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ. در چنین مواردی خداوند می‌خواهد اعلام کند که من و تمام فرشتگان و کروبیان و مدبّران عالم در تحقق این امر دخالت داریم؛ هر چند تمام قدرت‌های یاد شده به قدرت الهی باز می‌گردد، اما استفاده از چنین شیوه گفتاری برای تبیین اهمیت موضوع و نفی هرگونه احتمال خلاف است. در آیه مورد بحث نیز از چنین شیوه‌ای استفاده شده است؛ گویا خداوند می‌خواهد بفرماید که ما تمام قدرت‌های خود را برای محافظت قرآن از هرگونه گزند در تمام اعصار به کار خواهیم برد؛
2. در فقره إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ، این سه اسلوب برای تأکید به کار رفته است: إِنَّ، ضمیر لَهُ و "لام" لَحَافِظُونَ که همگی نشان حتمیت این محافظت است؛
3. بیان نزول قرآن از سوی خداوند، پیش از تأکید بر حفظ آن به منزله تبیین صغرا برای کبرا و تمهید مقدمه برای نتیجه است و معنایش این است که نزول قرآن از جانب خداوند عزیز و حکیم و از طرف قدرت قاهره‌ای که فوق همه قدرت‌هاست، چنین اقتضا دارد که قرآن از هرگونه آفت و گزندی در امان باشد؛
4. ذکر و حفظ به صورت مطلق بیان شده و به زمان یا حالتی خاص مقید نشده است؛ یعنی قرآن در همه زمان‌ها از هرگونه تحریف به فزونی یا کاستی یا تغییر در لفظ یا ترتیبی که آن را از ذکر خداوند بودن بیندازد، مصون و محفوظ است؛
5. برای تبیین محافظت قرآن از هرگونه دخل و تصرف از جمله اسمیه إِنَّا لَهُ لَحَافِظُونَ و از صفت مشبهه‌ای استفاده شده است که به صیغه اسم فاعل (حَافِظُونَ) ارائه شده و می‌دانیم که جمله اسمیه بر دوام و استمرار دلالت دارد.

جستارهای وابسته

• آیه حفظ

منابع

1. سرمدی، محمود، مقاله «آیه حفظ»، دانشنامه معاصر قرآن کریم